Terug naar overzicht
De filosoof Nietzsche is door het misbruik en de vervorming van zijn theorie over de Übermensch in een negatief daglicht komen te staan. Door een muziekstuk direct op Nietzsches Also sprach Zarathustra te baseren èn door zich aanvankelijk doodleuk aan te sluiten bij de Duitse Reichsmusikkammer is de figuur van Richard Strauss in sommige ogen nog steeds verdacht. In zijn boek 'Also sprach Zarathustra' lijkt de auteur Johan Kriekemans zich tot doel gesteld te hebben Strauss van iedere mogelijke blaam te zuiveren en bovendien een aantal onvermoede zaken boven tafel te brengen. Een Strauss- liefhebber die boude uitspraken durft te doen aan het werk.
Kriekemans meldt op de titelpagina dat het om een interpretatie gaat van Strauss' bekende symfonische gedicht opus 30, waar de componist de opmerking 'vrij naar Nietzsche' aan heeft toegevoegd. In een rijk geïllustreerde verhandeling komen vervolgens de biografie van de componist, Nietzsches boek Also..., Nietzsches positie in de kunstwereld en uitgebreid het symfonische gedicht inclusief een analyse compleet met thema's in notenvoorbeelden aan bod. Vrijwel iedereen heeft dit muziekstuk uit 1896, waarvan tientallen opnames beschikbaar zijn, wel eens gehoord. Vooral de imposante openingsmaten lenen zich voor gevarieerd gebruik: van Kubricks film 2001 - A space odyssee tot reclamespots en zelfs de televisie-serie L.A. Law. Maar, kopt Kriekemans zijn inleiding al, 'Een veel gehoord, maar weinig begrepen werk'. En in de loop van het boek komt hij eigenlijk tot de conclusie dat Strauss helemaal een beetje onbegrepen was/is, niet zo megalomaan als men zou verwachten van iemand die een symfonie over zichzelf schrijft en hem dan Ein Heldenleben noemt, bijvoorbeeld. Maar daarover straks meer.
Spelling
Op de kaft van Kriekemans' boek staat Also sprach Zarathustra, op
zijn Duits, met de als 'oe' uit te spreken 'u'. Echter in het verloop
van de tekst geeft de auteur de voorkeur aan de Vlaams/Nederlandse vertaling
en schrijfwijze, Aldus sprak ZarathOEstra. Hoewel ik persoonlijk voor vertalingen
en transcripties ben, vind ik dat in dit specifieke geval - ook in het
Nederlands wordt de Duitse titel van het boek/stuk algemeen gehanteerd
- vrij overbodig, zeker als dat niet consequent wordt doorgevoerd zoals
hier. Dat de schrijver zich bij de analyse ook bedient van vertalingen
ter aanduiding van de diverse onderdelen en thema's vind ik verdedigbaar,
maar voor de volledigheid had toch tenminste eenmaal het oorspronkelijke
Duits ergens vermeld mogen worden. Overigens zijn die originele aanduidingen
vermeld in de CD-informatie. Uit het taalgebruik - faze -, dat hier en
daar voor Noord- Nederlanders wat onhandig aandoet, is zonneklaar dat we
hier met een Vlaming te maken hebben. Dat heeft ook tot gevolg dat toonsoorten
en -namen op de Vlaamse (= Franse!) manier worden aangeduid. En dat is
ook al iets minder toegankelijk voor Nederlandse lezers.
Zoals al gemeld levert Kriekemans voorafgaand aan de gedetailleerde analyse van de muziek aan de hand van bijgeleverde CD veel context. Daarin wordt bijvoorbeeld Strauss' positie ten opzichte van de nazi's gerelativeerd door uitgebreid in te gaan op de solidariteit die de Joodse librettist Stefan Zweig van de componist ondervond. Maar de afschildering van Strauss als de onbegrepen topcomponist, die het ongeluk had (veel) te laat te zijn geboren gaat me te ver. Ten behoeve van Strauss zou Kriekemans de duur van de romantiek fors willen uitbreiden, waarbij hij er voor het gemak maar even aan voorbij gaat dat ook talloze andere componisten zoals Saint-Saëns, tot ver in de twintigste eeuw in negentiende-eeuws idioom zijn blijven doorschrijven. Aardig in dit verband is in een van de essays in Du holde Kunst van Maarten 't Hart te lezen dat Strauss volgens deze auteur volkomen terecht die nieuwste ontwikkelingen de rug toedraaide. Zijns inziens hem zal Strauss' ster nog blijven rijzen. Ook te ver gaat de mededeling als zou Strauss al zijn orkestmuziek eerst als volwaardige pianomuziek hebben geschreven. Kriekemans uitspraak over Mahlers eerste symfonie, de Titaan, die 'het kunstenaarsbestaan als een titanengevecht' zou beschrijven is op zijn minst aanvechtbaar. De bijnaam Der Titan is afkomstig van de gelijknamige roman van Jean Paul, het bijbehorende programma door Mahler ingetrokken.
Filosofie
Strauss schreef een heel stel symfonische gedichten. Dit genre is
per definitie programmatisch en daarom ligt het voor de hand dat er binnen
deze verhandeling aandacht aan dit onderwerp wordt besteed. Veel interessanter
nog vind ik de toelichting die Nietzsches boek Also sprach Zarathustra
krijgt. Met name het in zijn filosofie zo belangrijk begrip WORDEN dat
als vertrekpunt dient voor zijn verdere theorieën krijgt aandacht,
evenals de 'Wil tot Macht'. En passant komen ook het nihilisme en de Übermensch
voorbij en worden kort maar bevredigend toegelicht. Verhelderend is te
lezen hoe groot Nietzsches invloed op kunstenaars is geweest. Behalve
Strauss waren en talloze anderen, componisten, schrijvers, schilders, in
wier oeuvre eveneens de weerslag van deze filosoof is te vinden. Mensen
als Skrjabin, Delius, Edvard Munch. Gezien de identieke titels zal het
de lezer niet verbazen dat Strauss' Also sprach Zarathustra veel met Nietzsche
te maken heeft. Kriekemans zet zijn hele betoog op om uiteindelijk te kunnen
aantonen dat de componist niet globaal de ideeën uit het boek heeft
verwerkt in zijn compositie, maar dat de muziek veel gedetailleerder de
inhoud volgt. En het moet gezegd worden dat de schrijver zijn theorie aannemelijk
maakt. Het is echter jammer dat hij daarbij blijk geeft van zo'n wat ik
maar even 'zendingsdrang' zal noemen, dat het op mij in elk geval juist
averechts werkte. Formuleringen als 'Na dit korte humorvolle werk ziet
ONZE Also sprach Zarathustra, opus 30, (1896) het levenslicht.' lees ik
in elk geval niet graag. Met behulp van tracknummers, precieze tijden en
geschreven notenvoorbeelden met toelichting geeft Kriekemans uitvoerig
inzicht in de structuur en daarnaast de betekenis van Also.... Soms gaan
zijn indicaties overbodig ver: elke leek kan in het Nachtwandelaarslied
horen wanneer de twaalf slagen van de klok klinken. Wel heel zinvol is
het laatste hoofdstuk, dat' Aldus sprak Richard Strauss' heet en waarin
tenslotte gesteld wordt dat Zarathustra in dit geval Strauss zelf is. Zeker
gezien de al eerder genoemde symfonie Ein Heldenleben zou me dat niets
verbazen...
De combinatie van een specifieke CD en een daarop toegesneden tekst is een soort drie-dimensionale manier om nader met muziek kennis te maken. Ook een tijdschrift als Entr'acte springt in op dit inzicht door zo nu en dan een CD bij te voegen en in het blad een daarop toegesneden analyse te plaatsen. In het geval van Strauss speelt het London Symphony Orchestra indrukwekkend en geeft bovendien nog een toegift in de vorm van een ander symfonisch gedicht, Don Juan. Jammer dat in Also... soms een beetje bot is gesneden, waardoor de galm aan het eind van een track net niet helemaal compleet is. Voor wie uitgekeken is op componistenbiografieën en ordinaire programmatoelichtingen is de formule van uitgeverij Libri Musicae een boeiend alternatief. Dat een aantal details verbeterd zouden kunnen worden doet daar niets aan af. Bij dezelfde uitgever en gebaseerd op dezelfde formule verscheen overigens tevens van Paul van Nevel Nicolaas Gombert en het avontuur van de Vlaamse polyfonie.
PRISKA FRANK