Terug naar overzicht
" 'La Mer' bestond al, evenals 'Das Lied von der Erde'. Tijd voor 'De Hemel', dacht ik."
Deze veel geciteerde uitspraak is afkomstig van Peter Schat (geb. 1935) en bevat de motivatie voor zijn 'De Hemel; twaalf symfonische variaties' opus 37 (1989/1990) voor orkest. NMClassics heeft tot mijn grote vreugde 'De Hemel' op CD uitgebracht met niemand minder dan Riccardo Chailly en het Concertgebouworkest als uitvoerenden. Reden tot vreugde is er ook na het beluisteren van dit juweeltje onder de CD's.
De Toonklok
Peter Schat is een componist met missiedrang. De techniek waar zijn
composities van na 1978 op zijn gebaseerd, de toonklok, biedt volgens hem
dé oplossing voor het 'tonaliteitsprobleem'. De discussie of Schat
gelijk heeft ga ik hier niet verder uitdiepen. De stellingname dat er een
tonaliteitsprobleem was, zegt eigenlijk al voldoende. De drang een sluitende
basis voor compositie en analyse uit te dragen, maakt van Schat een soort
Schönberg nieuwe stijl. In de Nederlandse muziek van de 'Schat-generatie'
(componisten geboren in de jaren dertig; denk aan Louis Andriessen, Jan
van Vlijmen, Theo Loevendie, Ton de Leeuw) is de speurtocht naar een eigen
basis of techniek voor compositie duidelijk aanwezig. Vele van hen bedachten
een eigen systeem en werkten ermee. Schat is de enige die zijn techniek
propageert als zijnde een oplossing voor de tonaliteitsproblemen die er
al dan niet waren.
Duidelijk is dat de toonklok voor Schat een nieuwe compositorische weg uit de streng seriële compositietechnieken van de jaren vijftig en zestig betekende. De toonklok, waar ook 'De Hemel' op is gebaseerd, bestaat uit 'twaalf uren'. Elk uur kent zijn eigen drieklank of laten we zeggen tonaliteit, d.i. zijn eigen karakteristieke opbouw van drie tonen. Schat gaat hierbij uit van alle twaalf tonen die ons toonsysteem rijk is. Het prettige aan de toonklok is dat het geen strenge of starre techniek is maar eerder een manier om Schats muziek te beschrijven, een soort handleiding. 'De Hemel' ging tijdens het Holland Festival van 1991 in première door het Residentie Orkest o.l.v. Hans Vonk. Diegenen onder u die deze uitvoering hebben bijgewoond, zullen de verschillen tussen Vonk en Chailly zeker horen. De ene is echter niet beter of slechter dan de andere; wel anders..... Chailly werkt meer met spanning en ontspanning en maakt een duidelijker onderscheid tussen grote en kleine climaxen.
De uitvoering op de CD is vierenveertig minuten lang boeiend. Dit is niet in de laatste plaats te danken aan de kracht van de compositie zelf. 'De Hemel' is opgedragen aan de martelaren van de democratie op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking. Het was oorspronkelijk de bedoeling 'De Hemel' als ballet te presenteren. Gebrek aan financiën maakte dit tijdens het Holland Festival van 1991 onmogelijk.
Ontstaan
Om de diepere betekenis van 'De Hemel' kun je alleen al door de
titel niet heen. De inspriratiebron voor deze compositie is dan ook op
zijn minst kosmisch te noemen. Schat deed de idee voor 'De Hemel' op aan
het oceaanstrand van Ohiwa (Nieuw Zeeland) in oktober 1989, tijdens het
doorwaken van een volledige cyclus van de zon. Schat heeft in 'De Hemel'
een beschrijving willen geven van de bewegingen van zon, zee, maan, strand,
zonsop- en ondergang. De ondertitel 'twaalf symfonische variaties' heeft
een nieuwe betekenis gekregen. Geen 'variaties' in de zin van een variatie
op een thema, maar de veranderingen binnen de cyclus van de zon die in
twaalf uren in haar totaliteit is te volgen, omgezet in klank.
Het melodische aspect is in de muziek van Peter Schat en dus ook in 'De Hemel' van groot belang. De hechte structuur van 'De Hemel' is gewaarborgd door melodische en ook ritmische motieven die steeds terugkeren. De tonale relaties tussen de verschillende 'uren' zijn eveneens zeer hecht waardoor de luisteraar niet het gevoel krijgt ten onder te gaan in een berg noten die op het eerste gehoor geen onderlinge relatie hebben. De twaalf variaties vloeien zonder onderbreking in elkaar over zonder in flauwe overgangstrucs te vervallen. Ik kan niet anders zeggen dan dat dit een meesterwerk is. Zeker in het oeuvre van Schat is het een van zijn beste werken. 'De Hemel' is prachtig!
Chailly
Het is niet eenvoudig een werk met een dergelijke inhoud te vertolken.
Chailly wordt dikwijls verweten te oppervlakkig in zijn interpretatie te
zijn. Hij zou zich te veel bezig houden met het perfectioneren van de noten
in plaats van uiting te geven aan de betekenis achter de noten. Dit verwijt
is niet toepasbaar voor de uitvoering van 'De Hemel'. Wel wordt van de
luisteraar verwacht eigen ideeën te vormen over dit werk. Chailly's
interpretatie is niet opdringerig, maar geeft de luisteraar de ruimte.
Dit vind ik een groot voordeel. Een te zware van dramatiek doordrenkte
uitvoering zou ten koste gaan van de horizontale lijnen die, het kosmische
woord doet het al vermoeden, zeer belangrijk zijn in 'De Hemel'. Chailly
is inderdaad precies en duidelijk, alles is te volgen. In tegenstelling
tot de uitvoering o.l.v. Hans Vonk die in zijn karakteristieke interpretatie;
een zeer markante uitvoering van het stuk, meer 'opoffert' ten gunste van
de interpretatie en in dit geval gaat dat ten koste van de precisie. Chailly
en het Concertgebouworkest hebben een zeer mysterieuze uitvoering op de
CD gezet. Deze CD boeit na tien keer draaien ook nog omdat het 'ongrijpbare'
besloten ligt in het stuk én de uitvoering. Buitengewoon knap en
gewaagd is het om op deze wijze een werk uit te voeren.
KATJA BROOIJMANS