Terug naar overzicht
Iedere muziekliefhebber heeft er één: een allereerste grammofoonplaat (of CD). Op die plaat staat onveranderlijk een muziekstuk dat zich een bijzondere plaats heeft verworven voor de muziekliefhebber. Daarvoor hoeft het overigens geen meesterwerk te zijn. Het is alleen al zulke buitengewone muziek omdat het 'de eerste' was. Voor mij was dat de verzamelplaat 'Kozertklänge aus Russland', met o.a. Borodin's 'Polowetzer dansen', Moessorgski's 'Nacht op een kale berg' en Rimski-Korssakov's 'Capriccio espagnol'. Ik heb die plaat nog steeds; draaien doe ik hem echter niet meer omdat dat uitermate schadelijk voor mijn naald zou zijn.
De eerste 'Konzertklänge' waarmee de tienjarige luisteraar van destijds overdonderd werd, waren die van Aram Khachaturian's 'Sabeldans'. Ik weet nog goed dat ik diep onder de indruk was van de levenskracht en strijdlust die erin besloten lag. Die muziek is voor mij heel lang haast paradigmatisch geweest: alles wat ik daarna hoorde moest eigenlijk aan de eisen van deze 'Konzertklänge' voldoen: het diende spannend zijn, opzweppend, je bloed moest ervan gaan koken.
Behalve zijn sanguinische 'Sabeldans' en zijn suikerzoete maar toch fraaie vioolconcert kende ik tot op heden geen ander muziek van Khachaturian. Ander werk wordt ook zelden uitgevoerd, laat staan opgenomen. De oorzaak hiervan wordt wel gezocht in het feit dat zijn stijl 'weinig bij de tijd' was. Net als de 'Mahler-epigoon' Sjostakovitsj was Khachaturian namelijk niet vies van het componeren van lange bevallige melodieën, en dat in een periode waarin dat absoluut niet 'comme il faut' was. Zijn drie symfonieën waren tot op heden niet beschikbaar op CD. Reden te meer om aandacht te besteden aan de recente ASV-releases van deze werken. Er worden in het totaal drie Khachaturian-CD's uitgebracht op het label ASV: één met de symfonieën 1 en 3; één met Symfonie nr. 2 aangevuld met de suite 'De slag om Stalingrad'; en één met verzameld orkestwerk. De uitvoeringen werden allemaal verzorgt door het Armeens Philharmonisch Orkest onder leiding van Tjeknavorian.
Het verleidelijke van de Oriënt
Diegenen wiens verwachtingen gestuurd worden door Khachaturian's
'Sabeldans' zullen niet teleurgesteld worden door zijn Tweede Symfonie.
Deze symfonie, bijgenaamd 'De bel', bevat vrij spannende, dynamische en
afwisselende muziek die heel goed door zou kunnen gaan voor muziek bij
een verfilming van 'Michael Strogov, koerier voor de Tsaar', of een andere
meeslepende film die zich afspeelt op de steppen van Azië, met veel
paarden, veldslagen tegen uit het Oosten oprukkende tartarenhorden met
wapperende vaandels en vlaggen, bloedstollende achtervolgingen en wanhopige
situaties, maar wel een film waarvan je bij voorbaat weet dat het toch
goed afloopt.
Het is muziek waarbij je je in een andere wereld waant. In de Westerse vorm van klassieke symfonie biedt Khatchaturian het bizarre, het vreemde, fantastische van de Oriënt. Zijn melodieën doen soms sterk folkloristisch aan. Zelfs voor de leek op het gebied van de Armeense volksmuziek is te horen dat de klanken van half-Aziatische half-Europese oorsprong zijn.
Khachaturian is vast geen topcomponist te noemen, maar de luisteraar stuit in zijn Tweede Symfonie regelmatig op geniale passages. Hoe hij op bepaalde momenten de heftige gevoelens, de uitbarstingen van emoties weet te 'verwoorden' ontstijgt net iets aan ons bevattingsvermogen, hetgeen een sterke esthetisch effect bewerkstelligt. Dergelijke indrukken zijn zo mooi dat je ze vast zou willen houden om erin te blijven bivakkeren.
Sociaal-realisme
Ter aanvulling van de Tweede Symfonie vindt u op de CD de suite
'Slag om Stalingrad', muziek bij de gelijknamige film (1950). Het gaat
hier om een vrij naïeve uitbeelding van oorlog, in uitsluitend heroïsche
termen. Als we Khachaturian mogen geloven betreft het hier een veldslag
waarin geen doden vallen. Er zijn echter wel voldoende granaatexplosies
te horen om de muziek natuurgetrouw te kunnen bestempelen. Het op de vlucht
slaan van de vijand is ook duidelijk waarneembaar. Het geheel wordt afgesloten
met een opgewekte militaire mars.
Over 'De slag' is wat mij betreft het oordeel snel geveld. Het is een curiosum uit een tijdperk dat nu hopenlijk voorgoed voorbij is. Gelukkig neemt het op de CD niet te veel van de totale speelduur in beslag. Er zijn aanwijzingen dat 'De slag' een poging geweest is om de sovjet-autoriteiten gunstig te stemmen. Net als zoveel andere kunstenaars werd Khachaturian beschuldigd van volksvijandige neigingen, van 'bourgeois-modernisme', van 'formalistische perversies' die vreemd waren aan de artistieke smaak van het sovjetvolk. 'De slag' zal zeker wel in de smaak gevallen zijn.
Of we de Tweede Symfonie ook vanuit het perspectief van de historische context moeten beschouwen valt te betwijfelen. Dit in het zwarte jaar 1943 gecomponeerde werk wordt in het CD boekje in één adem genoemd met Prokoviev's symfonische suite 'Het jaar 1941' en Sjostakovitsj' Zevende (de pessimistische en radeloze 'Leningrad'- Symfonie). Dat gaat beslist te ver. 'De bel' is daarvoor (vreemd genoeg) te levenslustig en kent te veel blijmoedige momenten. Zeker de vergelijking met de 'Leningrad' doet recht noch aan Sjostakovitsj noch aan Khachaturian.
Uitvoering
Het Armeens Philharmonisch blijkt een steengoed orkest te zijn dat
de voor deze muziek vereiste grote behendigheid bezit. Het spel van de
musici, allen van Armeense afkomst, is afwisselend levendig en gracieus,
om beurten puntig en slepend; het orkest is in zijn element in zowel de
koortsachtig opgewonden passages, als in de gedeeltes met de lange, vloeiende
lijnen. Ik kan me haast niet voorstellen dat deze muziek beter uitgevoerd
kan worden. Voor zover dat mogelijk is met een werk waarin af en toe flink
wat vuurwerk voorkomt, weet de dirigent Tjeknavorian op subtiele wijze
om te gaan met de dynamiek. Hij weet bovendien de opbouw van de muziek
helder over te brengen. Ik zou deze CD niet meer willen missen, ondanks
dan die 'Slag om Stalingrad'. Eindelijk weer eens een CD met inspirerende
muziek.
JèMELJAN HAKEMULDER