Terug naar overzicht
Iedereen kan op zijn klompen aanvoelen dat je winkelend publiek niet uitnodigt tot rondsnuffelen onder begeleiding van marsmuziek, net zo min als het werkt om een spannende achtervolgingsscène in een film te voorzien van een romantisch strijkje. Het is echter pas negen jaar geleden dat in Zwitserland met behulp van elektroden werd aangetoond dat de linker en de rechter hersenhelft reageren op verschillende soorten muziek.
Het was natuurlijk al langer bekend dat beide hersenhelften duidelijk verschillende taken hebben. Links houdt zich bezig met leerprocessen, woorden, taal, redeneren etc., rechts met betekenis, emoties, intuïtie en gevoel voor ritme. - Overigens bij slechts een heel klein aantal linkshandige mensen ligt deze verdeling andersom. - Nu is gebleken dat consonante klanken de rechter hersenhelft stimuleren en dissonante de linker! Bij een beschadiging van de rechter helft kan men nog wel praten en logisch reageren, maar de spraak wordt dan in alle opzichten monotoon, veel dingen letterlijk opgevat. Bijvoorbeeld: 'How are you feeling?' 'With my hands..."
Paul Robertson, violist en specialist in muziek-psychiatrie, doet samen met de Britse neuro-psychiater Dr. Peter Fenwick onderzoek naar de relatie tussen bepaalde soorten muziek en de hersenfunctie. Onlangs schreef hij daarover in het BBC Music Magazine een interessant artikel, waarvan hier een weerslag met toevoegingen van ondergetekende. Er blijken verrassende conclusies mogelijk over de componist op basis van zijn composities en andersom. Intuïtieve componisten blijken muziek te schrijven die vooral de rechter hersenhelft aanspreekt; de intellectuele, logische en dissonante muzikale taal van bijvoorbeeld Schönberg is overduidelijk links georiënteerd. Eenvoudig door de aard van de muziek is het onmogelijk een emotionele respons te krijgen.
Bij onderzoek van zowel goed getrainde Engelse koorzangertjes als muzikaal totaal niet onderlegde kinderen kwam aan het licht dat de linker hersenhelft zich extra ontwikkelt onder invloed van (intensieve) muzikale training. Dat is dan meteen een verklaring voor het feit dat heel veel mensen die een 'b-beroep' kiezen, met name talloze artsen - pianist, componist en psychiater Hans Henkemans is daar een sprekend voorbeeld van - ook heel muzikaal zijn. Tevens toont deze bevinding aan dat 'moeilijke' muziek, dus die ontspruit en appelleert aan de linker hersenhelft, voorbehouden is aan de getrainde musicus!
Hormonen
Tegenover Schönberg, een 'linkse' componist, kunnen minimalisten
als een John Taverner, Philip Glass, John Adams geplaatst worden die met
hun muziek zowel qua klank (consonant) als qua werkwijze 'rechts' zijn.
Neurologisch gesproken zijn er twee manieren van stimuleren: door iets
nieuws of door herhaling. Herhaling vermindert de emotionele respons zodat
iedere kleine afwijking vervolgens wordt ervaren als een enorme verandering.
Dit soort muziek, evenals contemplatieve als die van componisten als Pärt
en Górecki, creëert een emotionele situatie op een manier zoals
dat traditioneel in Oosterse culturen gebeurt.
Goed beschouwd is het in toenemende mate voorkomen van en de grote belangstelling voor deze muziek niet meer dan logisch in een wereld vol techniek en stimuli van buitenaf waarin de linker hersenhelft voortdurend op volle toeren draait. Strikt genomen werkt het muzikale cliché hetzelfde als het minimal-'tapijt': de basis is bekend en de (kleine) onvoorspelbare veranderingen erin zorgen voor de 'opwinding', waardoor een stuk boeiend wordt.
Het is bekend dat muziek lichamelijke functies - ademhaling, hartslag - kan beïnvloeden, maar er is ook gebleken dat veranderingen in hormonale niveaus bij componisten hun muzikale taal ingrijpend beïnvloedt. Robertson geeft het voorbeeld van Janáceks ongewone idioom op latere leeftijd, toen hij weer vreselijk verliefd was. Ouder geworden componisten gaan meestal rustiger schrijven. Allerlei neurologische aandoeningen schijnen ook in muziek herkenbaar te zijn: hersenbeschadiging als gevolg van syfilis bij Smetana (en hij was de enige niet...); krankzinnigheid bij Gesualdo, die van het ene op het andere moment van consonant op dissonant overstapte; synesthesie bij Skriabin (het ene zintuig reageert mede op prikkeling van een ander, bij Skriabin kleur en geluid, bijvoorbeeld ook 'schreeuwende kleuren' in normaal taalgebruik); en Mozart, van wie inmiddels vrijwel vaststaat dat hij aan het zogenaamde Tourettesyndroom leed, waarbij sprake is van een verhoogde intellectuele en andere activiteit en het geen controle hebben over het zeggen van 'vieze woorden'. En passant is ook nog een deel in de hersenen ontdekt waar alle muzikale ervaringen die tussen het achtste en elfde levensjaar zijn doorgemaakt worden opgeslagen.
Met dit in ons achterhoofd (...) is het niet zo vreemd meer dat veel componisten hebben verklaard later veelvuldig te hebben teruggegrepen op vroege ervaringen. Tenslotte zijn er bij Robertson's artikel een paar hersen-scans afgedrukt waarin wordt getoond dat atonale muziek inderdaad alleen maar activiteit in de linker hersenhelft veroorzaakt, terwijl een consonant stuk als een deel uit een strijkerssonate van Rossini geheel rechts zit. De Letzte Lieder van Richard Strauss stimuleren beide helften: links voor de tekst, rechts voor de emotie. Het zal duidelijk zijn dat deze ontdekkingen verstrekkende gevolgen kunnen hebben. Wat te denken van een aanduiding bij concerten, CD's, bladmuziek etc.: linkse muziek, of rechtse, of een combinatie....
PRISKA FRANK