Terug naar overzicht
Eén van Stalin's grote liefhebberijen was de geschiedschrijving. Hij hield zich intensief bezig met wat de Russen op scholen en universiteiten over hun eigen verleden opgedist kregen. Het marxisme schreef voor dat de geschiedenis in termen van de klassenstrijd verteld diende te worden, waarbij de tsaren er uiteraard niet al te best van af kwamen. In opdracht van Stalin werd er echter in dit verhaal van Rusland heel wat gecorrigeerd en geschrapt. De tsaren, m.n. de sadistische volksmoordenaars Ivan de Verschrikkelijke en Alexander de Grote, werden vanaf ± 1934 ingezet om het moreel en het patriottisme van de Russen wat op te vijzelen, marxisme en klassestrijd ten spijt. Stalin had de prestatiedrang tot in het absurde opgevoerd, de samenleving ontwricht en een grote hongersnood veroorzaakt. En alsof dat alles niet erg genoeg was, brak in 1993 de tweede wereldoorlog uit. Stalin zag in dat als hij het volk er onder wilde houden, een oppepper van de vaderlandsliefde geboden was.
Met dit alles in het achterhoofd zou men moeten luisteren naar Prokofjev's 'Ivan de Verschrikkelijke' (1942-'45), muziek die werd gecomponeerd voor de gelijknamige film van de regisseur Sergei Eisenstein. Onlangs is op het label Suisa een historische opname op CD gezet, gecombineerd met Sjostakovitsj' 'De Terechtstelling van Stepan Razin'. Het verhaal van 'Ivan de Verschrikkelijke' is evenals de muziek heroïsch van aard en staat geen enkele kritiek toe op het bloedige regime van Ivan IV 'Grosniy' (1533-1584). De aantrekkingskracht van dit 'oratorium' ligt voor mij in het bizarre ervan, en eigenlijk ook in het strijdvaardige en primitieve appèl dat ervan uitgaat. Hoewel deze muziek me dus - mijns ondanks - 'wel wat doet', is het welbeschouwd een vrij lompe, bombastische en daarbij nog fragmentarische compositie. Bovendien getuigt het werk van de niet al te dappere houding van de componist. Prokofjev stond op de 'zwarte lijst' van Stalin's cultuurzuiveraar Zjdanov, en deed zijn uiterste best om van die lijst af te komen. Maar wie ben ik om daarover te oordelen?
Probeer daar maar eens een bas voor te krijgen
Ook Sjostakovitsj moest wel eens concessies aan zijn geweten doen
om het vege lijf te redden. Maar tot die concessies behoort zeker niet
'De Terechtstelling van Stepan Razin' (1963-'64). Het stuk is gebaseerd
op een gedicht van Jevtoesjenko, over de kozakkenleider Razin die in de
17de eeuw een opstand leidde tegen de tsaar. De tekst was bijzonder bruikbaar
voor Sjostakovitsj omdat het voor tweeërlei uitleg vatbaar was. Enerzijds
was het gedicht een hulde aan een held van de klassenstrijd 'avant la lettre',
anderzijds had de verwijzing naar de tsaristische terreur een verontrustende
actualiteit in het stalinistische Sovjetrijk. Typisch voor Sjostakovitsj'
muziek is een bepaalde gelaagdheid die overeenkomt met de gelaagdheid in
het gedicht van Jevtoesjenko (een gelaagdheid die overigens in al het werk
van Sjostakovitsj te beluisteren valt; meer hierover kunt u lezen in MUZE0345.HTM).
Sjostakovitsj' keuze voor dit gedicht is kenmerkend voor zijn late periode (vanaf de 13de symfonie) waarin het thema van de dood overheerst. In zijn complete oeuvre valt 'Razin' echter op doordat het bijzonder wilde, rauwe en aan het waanzinnige grenzende muziek bevat. Hoewel 'Razin' het bizarre met 'Ivan' gemeen heeft, zijn het toch twee verschillende werelden. Terwijl we bij Prokofjev primitieve strijdlust horen, is bij Sjostakovitsj een beangstigende en sarcastische ondertoon aanwezig. Deze ondertoon ging helaas de autoriteiten niet voorbij. Over de ervaringen die Sjostakovitsj had met de heksenjacht op alles wat dissident was of zo genoemd werd, kunnen we alles lezen in 'Getuigenis' (Amsterdam: De Arbeiderspers, 1981.) Een van de minst ernstige, maar niettemin lastige consequenties van zijn 'excommunicatie' was dat hij nauwelijks een bas zo gek kon krijgen de partij van Razin te zingen. Iedereen was bang zijn positie te verliezen door zijn naam te verbinden aan die van Sjostakovitsj en van de eveneens in ongenade gevallen Jevtoesjenko.
Historische opnames
De opnames van de Suisa-CD zijn beide gemaakt in de Royal Albert
Hall in Londen. De geluidskwaliteit is soms niet al te best. Hier en daar,
waar het volume tot de ware Sjostakovitsj-sterkte aanzwelt, zijn fouten
in de registratie te constateren. Bovendien is bij deze live- opnames uit
resp. 1972 en 1966 veel gekuch van het publiek hoorbaar. De balans bij
'Ivan' tussen koor, orkest en solo-instrumenten is echter vrij goed getroffen.
Voor de opname van 'Razin' geldt dat in mindere mate. Het koor komt hier
helaas over als een wat al te ongedifferentieerde massa. De uitvoering
van 'Ivan' door Maxim Sjostakovitsj, de zoon van Dmitri, maakt op bepaalde
punten een interessante visie kenbaar. Een representatief voorbeeld hiervan
is de partij van de klarinet. Terwijl dit instrument bij andere opnames
(zoals bij Naydenov en vrij recent die van Rostropovitsj) een serieuze
rol speelt, klinkt zij bij Maxim Sjostakovitsj opvallend clownesk (v.a.
4'38). Rozhdestvenski's uitvoering van 'Razin' is vrij vlot. Op sommige
punten is de dynamiek wat onverhoeds. Een vergelijking met Kondrasjin's
uitvoering wijst uit dat deze middelen niet echt nodig zijn om het woeste
en opzwepende karakter 'Razin' tot zijn recht te laten komen.
Tot slot moet niet onvermeld blijven dat de inhoud van het CD-boekje wat magertjes is. In plaats van een extra, overbodig kartonnetje om het CD-doosje had men er beter aan gedaan de tekst van beide werken in te sluiten. Vooral bij 'Ivan de Verschrikkelijke' moet dat voor de meeste luisteraars frustraties opleveren, omdat in dit werk hele stukken gesproken tekst voorkomen.
JèMELJAN HAKEMULDER