Terug naar overzicht
In april 1992 ging in het Muziektheater in Amsterdam de opera 'Het leven met een idioot' in wereldpremière. Een concentratie van hedendaags Russisch talent - vergelijkbaar met wat Diaghilev indertijd bij zijn Ballets Russes voor elkaar kreeg - werkte samen aan deze toch wel ongewone opera waarvoor de opdracht op instigatie van Mstislav Rostropovitsj verstrekt werd door de Eduard van Beinum Stichting.
De ontstaansgeschiedenis begint in 1980 toen de op dat moment nog verboden schrijver Viktor Jerofejev het korte verhaal 'Het leven met een idioot' schreef. Het is een absurde geschiedenis, die voor velerlei uitleg vatbaar is en stilistisch wel iets filmisch heeft door de met name verre van chronologisch beschreven gebeurtenissen. Na voorleesbijeenkomsten in keukens van vrienden, kon de schrijver zijn publiek na de komst van Gorbatsjov in 1985 uitbreiden tot dat in bibliotheken en dergelijke. In druk mocht zijn werk echter nog niet verschijnen. Dat kon pas van 1990 en Jerofejev werd toen op slag bekend door het succes van zijn eerste roman 'Een schoonheid uit Moskou'.
Al voor die tijd had Alfred Schittke, componist en zich min of meer in hetzelfde parket als Jerofejev bevindend, de schrijver 'Het leven met een idioot' al horen voorlezen en was direct getroffen door de geschiktheid ervan als libretto voor een opera. Ik moet zeggen dat ik dat op zich al bijzonder vind, omdat het verhaal waarin platvloers taalgebruik absoluut niet wordt geschuwd, een weinig spraakzame hoofdpersoon heeft: de idioot. Zijn hele 'vocabulaire' bestaat uit één klank, Ekh, die overigens in de Nederlandse vertaling van Jerofjevs verhalen 'Goh' is geworden - dat staat er in het Russisch in elk geval niet. Hoe dan ook, Rostropovitsj regelde de opdracht waardoor Schittke het werk aan zijn opera Faust opzij zette en 'Het leven met een idioot' zijn eerste opera werd. Jerofejev bewerkte zijn eigen verhaal tot libretto, waardoor ongeveer een derde van de tekst is weggevallen, terwijl de rest vrijwel letterlijk is gehandhaafd. Een paar marginale figuren zijn verdwenen, Proust wordt (even marginaal) geïntroduceerd en de vrienden (met soms een andere functie) werden verenigd in een koor, dat vaak als in een Griekse tragedie commentaar levert. Blijven over 'Ik', zijn echtgenote 'de vrouw', de idioot Vova en in heel kleine rollen een bewaker en een gek.
Overigens was Vova de bijnaam van Lenin en kort voor 'Vladimir'. Hoewel het verhaal in zijn oorspronkelijke lengte eigenlijk ook onbegrijpelijk is - regisseur Boris Pokrovski, 80 jaar oud en een rot in het vak, liet vorig jaar april tijdens een persconferentie weten 'niets van de opera te begrijpen...' - is er wat mij betreft toch bij het omwerken naar libretto tenminste één essentiële passage weggevallen. Daarin meldt de ik-figuur namelijk: 'Ik wilde dolgraag kierewiet worden...en eigenlijk is alles naar wens verlopen...Ik ben zo gek geworden als een deur...'
Verhaal
Wat er in het verhaal gebeurt, kan als volgt worden samengevat.
De ik- figuur moet als straf (waarvoor precies wordt nergens duidelijk)
een idioot in huis nemen. Hij kiest Vova, die er dan wel gedistingeerd
uitziet, maar niet spraakzamer wordt zoals door de bewaker van het gekkenhuis
was beloofd. Aanvankelijk gedraagt Vova zich voorbeeldig, maar na enige
tijd komen er schranspartijen, wordt de bibliotheek (inclusief de door
de vrouw zo geliefde werken van Proust) aan snippers gescheurd, stront
op het behang gesmeerd. Als vervolgens de idioot ook nog het bed in duikt
met de vrouw (die zwanger raakt en zich laat aborteren) beginnen de rollen
zich langzaam om te draaien. Tenslotte worden ook Vova en Ik minnaars,
onthoofdt Vova de vrouw met een wildschaar, verlaat hij ongestraft het
toneel en belandt Ik zelf in het gekkenhuis.... Een vrij absurd gegeven,
maar vanuit Russisch oogpunt puur realisme. Zo is het vele tientallen jaren
toegegaan in de Sovjet Unie en zelfs perestrojka schijnt daar geen definitief
einde aan gemaakt te hebben. Ziedaar dus in feite ook een allegorie over
de Russische samenleving.
Schnittke heeft de muziek op de van hem bekende wijze 'samengesteld'. Zijn stijl wordt polystilistisch genoemd, omdat de componist her en der leentjebuur speelt, citaten van zichzelf en anderen te kust en te keur gebruikt, maar zelden helemaal letterlijk (bijvoorbeeld de Internationale, Matthäus Passion, Moessorgski, Mahler, Chopin en meer dan eens Sjostakovitsj' tragikomische opera De Neus, min of meer de voorloper van 'Een leven...').
In de uitgebreide toelichting bij de CD-produktie staan nog veel meer voorbeelden. Sony bracht namelijk binnen een half jaar na de première een live-registratie van deze opera op CD uit: een kleine twee uur gloednieuwe muziek door het Rotterdams Philharmonisch Orkest onder Rostropovitsj, die soms ook als cellist of pianist optreedt, koor en drie formidabele solisten: Dale Duesing (Ik), Teresa Ringholz (vrouw) en Howard Haskin (Vova). Een persoon van de vijf vooraanstaande Russen die bij deze produktie betrokken waren, is hier nog niet genoemd, de schilder en decorontwerper Ilja Kabakov, persoonlijke vriend van zowel componist als librettist. Aan hem was de niet eenvoudige taak om dit merkwaardige verhaal vol weinig verheffende details op het toneel vorm te geven.
Ik heb de voorstelling vorig jaar zelf niet gezien, maar de recensenten waren het erover eens dat Schnittke ondanks alles muziek heeft geschreven die, indien daarvan gescheiden beluisterd, toch het beeld niet helemaal kan missen. De reacties uit de zaal onderstrepen dat nog eens. Schnittke schreef ook muziek voor zo'n 60 (!) films en het is niet uitgesloten dat zoiets je dan een beetje in het bloed gaat zitten. In elk geval toonde Kabakov tegelijkertijd een aantal benepen kamertjes op het toneel. Een vondst die in deze context toch ook een beetje voor de hand ligt is de uitmonstering van de ik-figuur, die soms verrassend veel leek op Lenin. Wat de muziek betreft heeft Schnittke (zoals gebruikelijk) geen consideratie gehad voor de uitvoerenden. Vooral de zangers en met name de vrouw, staan voor een vrijwel onmogelijke opgave. Trouwens, de rol van idioot met dat Ekh mag dan op papier simpel lijken, maar ga er maar aan staan op die basis een karakter reliëf te geven. De componist heeft er wel voor gezorgd dat die werkelijk in alle toonaarden klinkt.
Cyrillisch
Dit is een opera in het Russisch, een taal die de gemiddelde (Nederlandse)
operaliefhebber zeker niet machtig is. Om het publiek in de zaal toch de
gelegenheid te geven een tekst letterlijk te volgen, is tegenwoordig in
veel operatheaters boventiteling mogelijk. Ook bij anderstalige opera's
is dit systeem geen overbodige luxe, want 100% verstaanbaar zingen schijnt
in dit genre nog steeds tot de onmogelijkheden te behoren. Op de televisie,
videoband en laser disc bewijst de ondertiteling zondermeer goede diensten.
De CD-luisteraar heeft niets aan dit alles en moet voor begrip van de tekst
terugvallen op de bijgeleverde documentatie waarin in principe behalve
en korte samenvatting ook een woordelijke weergave van de tekst. Nu heeft
het Russisch voor ons Westerlingen een nadeel: het wordt in Cyrillische
letters geschreven en is dus niet direct toegankelijk. In dat geval is
het gebruikelijk om een fonetische weergave (dus op klank) af te drukken
naast een vertaling in een of meer 'moderne' talen. Sony doet het hier
anders: de volledige Russische versie is in het Cyrillisch afgedrukt. Uitstekend,
dan hebben we het origineel onder handbereik. Maar, er is afgezien van
die fonetische versie, waarmee de tekst 'onleesbaar' en in elk geval niet
te volgen is voor hen die dit schrift niet meester zijn. Een lijstje van
Cyrillische letters met hun uitspraak en transliteratie in Romeins schrift
kan dat niet ondervangen. Als enige houvast blijven de tracknummers over
en natuurlijk wie er zingt: echt te volgen is het niet meer. Jammer, want
ik mag toch aannemen dat er voor de niet-Russische zangers ter instudering
- het resultaat klinkt zeer authentiek - wel degelijk een fonetische transcriptie
voorhanden was. Een beetje een gemiste kans in een verder voorbeeldig
boekje.
Luisteren
Luisterend naar de toch weer typisch-Schittke moeizame muziek met
een paar uitstapjes naar houvast in de vorm van twee tango's en een wals
valt de rare contrastwerking in de muziek op. Wie zonder de tekst te volgen
luistert, krijgt een totaal verkeerde indruk van wat er gaande is: heel
neutrale of zelfs vrolijke momenten zijn dramatisch of uitgesproken droevig
getoonzet en omgekeerd. Een traditionele ouverture ontbreekt, men zit meteen
op hoogspanningsniveau: bijna een schokeffect. Aan het slot dooft de opera
als een nachtkaars uit.
De al genoemde polystilistische stijl van de componist heeft voor enkele zeer Russisch klinkende koorgedeelten gezorgd, en een clavecimbel in het orkest. Gelukkig heb ik zelfs ook humor kunnen ontwaren: wanneer er sprake is van een heilige simpele ziel klinkt de begeleiding vroom op orgel. Voor zover dat te beoordelen is, wordt de complexe partituur goed en secuur uitgevoerd. Van de zangers wordt dus zowel qua intervallen als qua toonhoogte het onmogelijke geëist en evengoed brengen ze dat overtuigend. Rostropovitsj heeft het orkest goed in de hand, speelt zijn piano- en celloaandelen prachtig. Slechts aan het koor is zo nu en dan de moeilijkheidsgraad van deze muziek af te lezen, dan gaat het allemaal wat ongelijk.
De opname geeft een gigantisch breed toneel weer, waarop de stemmen zich heel duidelijk verplaatsen. Het 'voetenwerk' is eveneens zeer goed hoorbaar vastgelegd, maar dat draagt bij aan de 'live'-sfeer en wanneer het hele koor zich luidruchtig verplaatst zou je zelfs kunnen denken dat deze geluiden als onderdeel van het totale klankbeeld zijn gedacht. Het orkest klinkt vrij open, zeker niet als benepen in een bak weggestopt, en de balans met de vocalisten is zondermeer goed. Sony heeft met het uitbrengen van deze produktie ongetwijfeld een groot risico genomen. Door gebruik te maken van live-uitvoeringen zijn de kosten weliswaar relatief laag gehouden, maar het is evengoed toe te juichen dat een toch wel belangrijk moment in de muziekgeschiedenis is vastgelegd en zo toegankelijk is geworden voor een breder publiek. Dat dit zo consciëntieus is gedaan maakt dit document alleen nog maar waardevoller.
PRISKA FRANK
'Het leven met een idioot' is het eerste verhaal in de bundel 'Anna's lichaam' van Viktor Jerofejev uitgekomen bij Arena Amsterdam 1992.