Terug
naar overzicht
"In wiens armen moet ik nu sterven ?!". Deze woorden sprak de Russische componist Dimitri Sjostakovitsj bij het afscheid van zijn vriend Mstislav Rostropovitsj in 1974. Rostropovitsj, beroemd cellist en dirigent, ontvluchtte de Sovjet-cultuur waarin het werken hem, Sjostakovitsj en vele andere musici en componisten onmogelijk werd gemaakt. Zijn vriend bleef achter en overleed een jaar later in eenzaamheid.
Dramatische gebeurtenissen komen in vrijwel ieder kunstenaarsleven voor, maar Dimitri Sjostakovitsj was bepaald geen gemiddeld kunstenaar. Dat blijkt eens te meer als je je naast zijn biografische gegevens verdiept in de muzikale erfenis die hij heeft nagelaten: vijftien symfoniëen, concerten voor piano, viool, cello, opera's, filmmuziek maar vooral, strijkkwartetten. Het gevecht dat Sjostakovitsj met het leven heeft gevoerd klinkt door in al zijn creaties, maar het meest duidelijk in de strijkkwartetten. De componist schreef er vijftien, het een nog mooier dan het ander. Volmaakte muziek, die zich echter ook leent voor bewerkingen.
In 1960 presenteerde de dirigent Rudolf Barshai de componist de bewerking van zijn eigen achtste strijkkwartet. Sjostakovitsj was enthousiast en moedigde Barshai aan meer kwartetten te bewerken. Sindsdien is Barshai regelmatig betrokken bij de uitvoering van werk van Sjostakovitsj, als dirigent en als arrangeur. Deutsche Grammophon bracht enige tijd geleden Barshai's bewerking van het derde en vierde strijkkwartet van Sjostakovitsj op de markt. Het derde is bewerkt tot symfonie voor strijkers en houtblazers (opus 73a), het vierde tot kamersymfonie, met dezelfde bezetting, aangevuld met basklarinet, twee hoorns, trompet en diverse percussie-instrumenten (opus 83a).
De twee werken worden uitgevoerd door het Kamerorkest van Europa, onder leiding van Barshai zelf. Het derde strijkkwartet is het laatste instrumentale werk dat Sj- takovitsj schreef in het pre-Stalin tijdperk. Het bestaat uit vijf delen; Allegretto, Moderato con moto, Allegro non troppo, Adagio (attacca) en Moderato. Het eerste deel is al een voorbode van sombere tijden. Het cynisme dat Sjostakovitsj' werk zo karakteriseert is duidelijk te horen. In het Moderato con moto gaat het om twee thema's, die tegen elkaar in worden gespeeld, althans, daar begint het deel mee. Na de intro volgen ragfijne strijkers, in de bewerking aangevuld met een "klagende" hobo. Het Allegro non troppo doet door de bewerking denken aan de vijfde symfonie. Het voorlaatste deel begint met een "gevecht", door de afwisseling tussen strijkers en houtblazers. Via een overgang met hobo en andere blazers komt de muziek terecht in een "alles is verloren" stemming. Maar zo ontzettend mooi. Overgave, berusting, prachtig. Het laatste deel sluit naadloos aan en opeens hoor je jazzmuziek. De houtblazers zorgen daarvoor. De muziek doet ook denken aan Leonard Bernstein's musical West Side Story.
Tussen het derde en het vierde strijkkwartet ligt een periode van drie jaar. In deze periode begon het Stalinistische systeem steeds meer invloed uit te oefenen op het culturele leven in de Sovjetunie. Sjostakovitsj en anderen waren te eigenzinnig in de ogen van de machthebbers. Het werken werd hen bijna onmogelijk gemaakt. Het duurde vier jaar voor het vierde kwartet voor de eerste keer kon worden uitgevoerd. Dit kwartet bestaat uit vier delen; Allegretto, Andantino, Allegretto (attacca) en Allegretto. Het eerste deel grijpt je gelijk bij je keel. Dit effect gaat door Barshai's bewerking niet verloren, het wordt zelfs versterkt, door het contrast tussen het woud van violen en de monotone celli en bassen op de achtergrond. Het Andantino doet weer denken aan de symfonische werken, niet zo gek natuurlijk. Het derde deel is al een intro voor de finale van het vierde deel. Weer zijn er twee thema's die tegen elkaar ingaan.
De algemene stemming van het kwartet is somber, maar gezien de omstandigheden waarin het werd gecomponeerd is ook dat geen wonder. Sjostakovitsj stond in de beklaagdenbank tijdens een proces van de Unie van Componisten. In deze periode werd zijn vriend, de Joodse acteur Solomon Mikhoels, door de Sovjets geëxecuteerd. Sjostakovitsj reageerde: "Deze campagne begint met de Joden en eindigt met de hele intelligentia". Woorden die genoeg zeggen. Net als de woorden die Sjostakovitsj sprak bij het afscheid van Rostropovitsj in 1974.
Resumerend kan ik zeggen dat deze CD mijn goedkeuring kan wegdragen (voor zover dat iets te betekenen heeft). Het Kamerorkest van Europa is een goed orkest en de bewerkingen van Barshai doen de oorspronkelijke componist en de kwartetten volledig recht. En uiteindelijk gaat het om rechtvaardigheid.
CARLO NIJVEEN