Terug
naar overzicht
De Egyptische koningin Cleopatra is niet alleen legendarisch vanwege haar oogverblindende schoonheid maar ook vanwege het grote aantal slachtoffers dat ze daarmee maakte. Onder hen bevonden zich Julius Caesar, Obelix en als laatste de Romeinse veldheer Marcus Antonius (MA), die vrouw en vaderland opgaf om naar Egypte te kunnen terugkeren. Voor Cleopatra was de liefde c.q. de verleidingskunst kennelijk een spel. Dat ze werkelijk van Marcus bleek te houden, is vast ook voor haar een verrassing geweest. In elk geval nam ze drastische maatregelen toen Marcus aan haar voeten stierf aan de, na een bericht over háár dood, door hemzelf toegebrachte verwondingen. Ze liet zich door een slang doodbijten.
- Wanneer nemen geliefden nu eens de moeite om na te gaan of de ander inderdaad ook echt dood is? Telkens weer zijn geruchten of foutief geïnterpreteerde aanwijzingen genoeg om zich van het leven beroven, waarna nummer twee bij ontdekking hiervan niets anders kan doen dan dat voorbeeld te volgen. Piramus en Thisbee, Romeo en Julia, Marcus Antonius en Cleopatra: wat een sufferds allemaal, wat een verspilling.... Toegegeven, we hebben er wel een heleboel kunst aan overgehouden. -
Zo'n dramatische verhaal leent zich natuurlijk uitstekend als basis voor een opera. En Jules Massenet gebruikte dan ook een libretto van L. Payen voor zijn laatste opera Cléopâtre (1912), waarin zich de hele affaire met MA aan oog en oor ontrolt. Massenet (1842-1912) was de meest productieve en geliefde operacomponist van zijn tijd in Frankrijk. Beïnvloed door voorgangers Thomas en Gounod en rekening houdend met de erg conservatieve smaak van het Franse publiek bediende hij zich van een vrij eenvoudige stijl, waarin steeds meer ruimte kwam voor het spraakaspect van de teksten. De structuur van de begeleiding is veelal open - Massenet orkestreerde heel precies - en de teksten zijn goed te volgen zo. Niet zelden wordt de vocale lijn ook instrumentaal verdubbeld, wat voor de zangers plezierig moet zijn (of juist niet, want elke misser valt zo wel op natuurlijk) en de kracht ervan wordt versterkt.
Massenet heeft als docent compositie aan het conservatorium in Parijs invloed gehad op een hele volgende generatie van componisten met onder anderen Koechlin, Pierné en Charpentier. Maar, ook niet- leerlingen als Debussy en zelfs een Tsjaikovsky hebben hoorbaar naar hem geluisterd. Vreemd is overigens dat de productieve Massenet naast 27 opera's nog veel meer heeft geschreven, maar van die ruim 200 liederen, de 4 oratoria, het pianoconcert, de orkestsuites en de theatermuziek vernemen we zelden of nooit meer iets (er is wel het een en ander op CD te krijgen). Trouwens ook van de opera's hebben alleen Manon, Thaïs en Werther repertoire gehouden en de rest is vrijwel vergeten.
De gekozen onderwerpen zijn veelal emotioneel (in tegenstelling tot politiek) van aard en ook dit zal zeker hebben bijgedragen tot de grote waardering voor Massenets werk. Opvallend is overigens dat de componist een grote voorkeur voor vrouwen in zijn werk aan de dag legde en bovendien zijn die rollen psychologisch - we spreken inmiddels ten tijde van Freud! - veel beter zijn uitgewerkt. Het zal wel niet helemaal toevallig geweest zijn dat het vierde bedrijf waarin Cleopatra sterft ook Massenets eigen zwanezang werd.
Kijkend en luisterend naar Cléopâtre vinden we een heel toegankelijke opera, waarin de emoties hoog oplopen. Emoties, die door hun oprechte behandeling niet tot suikergoed zijn gedegradeerd. Heel doeltreffend is Massenets keuze voor een sensuele contra-alt in de titelrol. Dat warme, donkere geluid maakt de onweerstaanbare aantrekkingskracht van 'het neusje' veel aannemelijker dan wanneer dezelfde tekst door een gillende keukenmeid van een sopraan gezongen zou worden. Overigens is aan dit argument bij de première in 1914 geheel voorbij gegaan, want toen is die partij inderdaad door een sopraan vertolkt, uiteraard na de nodige (288 om precies te zijn) aanpassingen.
Verdeeld over vier bedrijven neemt de opera de toeschouwer achtereenvolgens mee naar het Romeinse kamp in Tarsis, Klein-Azië (waar MA al valt voor Cleopatra), naar Rome op MA's trouwdag met Octavia (MA verlaat haar ook meteen weer als hij verneemt dat Cleopatra een nieuwe minnaar heeft), naar een taverne in Alexandrië (waar Cleopatra zich incognito vermaakt) en naar Cleopatra's paleis. Van beide hoofdpersonen is ook hier het karakter van de vrouw het meest geprofileerd. Een vrouw die speelt met liefde en levens en te laat wakker wordt. MA wordt niet meer dan een slappeling, die aanvankelijk Cleopatra verachtend courtisane noemt. Nee, hij zal zijn eer niet verliezen... totdat hij haar ziet en direct verkocht is . Zes maanden later drijft jaloezie de inmiddels getrouwde MA terug en zelfs als Rome Cleopatra de oorlog verklaart, kiest hij nog voor haar. Gewoon een vent zonder ruggegraat. In zijn muziek geeft Massenet Marc-Antoine wel eens iets vastberadens, maar als je daar goed over nadenkt is dat misschien juist vanwege het contrast gedaan.
Didier Henry zet deze rol overtuigend neer. Hij is veelal verstaanbaar, probeert een enkele keer misschien te krampachtig indruk te maken. Jammer ook, dat hij in zijn sterfscene verre van verzwakt klinkt. Massenet heeft niet (zoals sommige van zijn collega's) gekozen voor zo'n bespottelijk lange aria op deze plek, dus er zou niets tegen geweest zijn om hier een zo natuurlijk mogelijk klinkend overlijden te 'zingen'. Kathryn Harries vertolkt Cleopatra ongelooflijk naturel en juist daardoor heel aangrijpend. Massenets muziek en de zangeres laten de luisteraar als het ware in Cleopatra's huid kruipen en dat levert een enorme betrokkenheid op. Harries' laag is met name erg mooi, en de manier waarop ze vrijwel gesproken de nieuwe minnaar attent maakt op de mooie vormen van een danser is ijzingwekkend sensueel.
Twee andere, kleinere rollen trekken eveneens de aandacht. Danielle Streiff als Octavie brengt zowel onschuld als kracht in haar vertolking. Het indrukwekkende hoogtepunt daarvan is het trio, waarin zij MA nog een kans geeft voor Rome te kiezen, maar Cleopatra verklaart hem haar liefde en alles is verloren... Prachtige muziek en prachtig gezongen! De andere kleine, maar opvallend goed gezongen rol is die van Ennius, waaraan Mario Hacquard een heel menselijk profiel geeft. We hebben hier te maken met een live-opname uit 1990 gemaakt tijdens het Festival Massenet in Saint-Etienne, waar Cléopâtre na slechts een handvol uitvoeringen sinds de première een revival kreeg. De koren van dit festival staan samen met het Nouvel Orchestre de Saint- Etienne onder leiding van Patrick Fournillier. Geen grote namen allemaal en helaas doet de opname zo provinicaal aan als deze opsomming doet vermoeden. Ik ben nooit in Saint-Etienne (vlak bij Lyon) geweest, maar het klinkt een beetje als vergane glorie. Een sfeer met zijn eigen charmes overigens, die deze voorstelling in elk geval niet totaal om zeep helpt. In een toch al vrij doffe akoestiek is het orkest hoorbaar in de bak weggemoffeld en voorzien van een wat extreme links/rechtsverdeling. De zangers staan er lang niet slecht op en gelukkig zijn de verschillende posities op het toneel herkenbaar gebleven. Koor en orkest behoren niet tot de top: onzuiverheden en ongelijkheden komen regelmatig voor, al zijn ze geen schering en inslag. Bij vlagen klinkt het orkest zelfs prachtig sonoor. Het publiek wordt men pas gewaar als aan het eind opeens applaus opklinkt.
Het belang van het uitbrengen van Massenets Cléopâtre mag niet onderschat worden omdat een veelgehoorde bewering als zou zijn werk de laatste tien jaar van zijn leven alleen maar bergafwaarts gegaan zijn, erdoor wordt ontkend. Met relatief simpele middelen wordt hier een menselijk drama neergezet dat in deze vorm meer dan eens werkelijk ontroert.
De verdienste van deze opname is niet zozeer die van deze specifieke vertolking - hoewel die zeker geen afbreuk doet aan het werk; het tegendeel geldt zelfs voor de hoofdrollen - maar van het feit dat er nu überhaupt een uitvoering op CD beschikbaar is. En zoals uit het bovenstaande blijkt, er kan ook veel positiefs over gezegd worden. De documentatie is uitgebreid, maar helaas zitten er wel erg veel (druk)fouten in de Engelse versie. De volledige tekst wordt in drie talen bijgeleverd. Kortom, liefhebbers van Franse opera en specifiek van Massenet kunnen hun hart ophalen aan deze Koch productie van Cléopâtre.
Priska Frank