Terug
naar overzicht
De redactie van de Consumentengids loopt al jaren met plannen rond voor artikelen op het gebied van de klassieke muziek. Van muziekstukken als Moesorgski's Schilderijententoonstelling, Strawinski's Vuurvogel, Haydn's Schöpfung en Mozart's Requiem zijn zo onnoemelijk veel uitvoeringen te krijgen dat een jaarlijks vergelijkend warenonderzoek beslist op zijn plaats zou zijn. Welke onvermijdelijke conclusie de consumentenbond zal trekken, kan ik u nu al meedelen: van sommige muziekstukken is het inderdaad noodzakelijk dat ze in 100 verschillende uitvoeringen verkrijgbaar zijn. Die Schöpfung en Mozart's Requiem behoren ongetwijfeld tot deze categorie muziekstukken. Maar als men afgaat op het aanbod in de cd- winkel, lijkt het wel of Haydn en Mozart niets anders hebben geschreven dat de eer toekomt om telkens opnieuw geïnterpreteerd te worden. Van Haydn bestaat schitterende kerkmuziek zoals bijvoorbeeld de Nelsonmesse en de Paukenmesse. Het aantal op cd vastgelegde uitvoeringen van deze verrassend mooie muziek is echter op de vingers van één hand te tellen. En dat terwijl voor de echt niet véél interessantere Schöpfung vaak een apart winkelmeubel is ingericht. Deutsche Grammophon heeft onlangs gezorgd voor de broodnodige uitbreiding van het assortiment aan Paukenmessen. De Berliner Philharmoniker, een uitgelezen club solisten en het RIAS-Kammerchor onder leiding van James Levine spelen de Missa in tempore belli (zoals de Paukenmesse oorspronkelijk heet), voorafgegaan door Mozart's Krönungsmesse. Haydn zou het ongetwijfeld eens geweest zijn met deze keuze voor zijn Paukenmesse. Hij was zelf bijzonder tevreden over wat hij in zijn laatste missen bereikt had, alsof hij besefte wat het belang van deze muziek zou zijn voor de verdere ontwikkeling van de muziek.
Hoogtepunt uit de muziekgeschiedenis Voor wie Haydn en Mozart alleen kent als de componisten van de vele symfonieën en pianoconcerten, biedt deze cd een overtuigende introductie tot hun koorwerken. Na deze cd zult u meer willen horen. Operaliefhebbers die deze muziek nog niet kennen, zouden zich er ook beslist eens aan moeten wagen. Haydn en Mozart's collega's kunnen grofweg in twee kampen verdeeld worden. In het ene kamp bleef men missen schrijven zoals dat al eeuwen daarvoor gebeurde, terwijl er in het andere kamp missen geproduceerd werden die nauwelijks te onderscheiden waren van Italiaanse opera's uit die tijd. De missen van Haydn en Mozart belichamen een boeiend compromis tussen de conservatieve en modieuze tendensen. Het is m.i. in de Paukenmesse veel beter gelukt de kerkmuziek te verzoenen met de opera dan in het oratorium Die Schöpfung. De Paukenmesse is muziek waarin constant van alles gebeurt. Allereerst is er de onverwachte vermenging van genres: opera-achtige aria's, kwartetten en koren worden afgewisseld door puur symfonische gedeeltes. In het Gloria lijkt zelfs even een celloconcert ingezet te worden [2'31]. De muziek is rijk aan contrasterende stemmingen. Deze 'Mis in tijden van oorlog` biedt complete ellende naast oppervlakkige triomfantelijkheid. Het Credo bijvoorbeeld gaat van start met een opgewekte mars die plotseling opgevolgd wordt door een mysterieuze somberheid [1'22], die weer onverhoeds omslaat in een onbarmhartig wild gedeelte [7'04]. Het koor lijkt door de hoge violen opgejaagd te worden naar een climax, om dan plotseling met een zucht van verlichting weer losgelaten te worden [8'50]. Het is één en al expressiviteit, die sterk doet denken aan het dramatische slot van Don Giovanni, Beethovens Missa Solemnis, en die zelfs Verdi's Requiem lijkt aan te kondigen. In de periode vóór Haydn en Mozart waren zoveel wereldse emoties in de kerk gewoon ondenkbaar. De combinatie van Krönungsmesse en Paukenmesse stelt de luisteraar in de gelegenheid om een indruk te krijgen van een hoogtepunt in de ontwikkeling van de kerkmuziek. De vaste tekst van de heilige mis is eeuwenlang door een lange reeks van componisten op muziek gezet. De aaneenschakeling die loopt van Josquin, Palestrina, via Bach naar Mozart & Haydn laat zien hoe wereldse elementen het territorium van de kerkmuziek binnendringen, hoe deze elementen opgenomen en vervormd worden, maar ook hoe ze uiteindelijk zelf het religieuze terrein beïnvloeden en van karakter hebben veranderd. Uit de Paukenmesse en Krönungsmesse ademen een geheel andere geest dan die van de serene renaissance-missen van bijvoorbeeld Josquin Desprez. In de meerstemmige bouwsels van Desprez hadden wereldse elementen een puur technische functie. Zo verwerkte hij bijvoorbeeld in zijn Missa "L'homme arme" een volksliedje dat opriep tot de strijd tegen de Turken. Daar is echter in de stemming van de muziek niets van te merken. Twee eeuwen later zien we in de missen van Bach dat de verhoudingen behoorlijk verschoven zijn, maar de religieuze dimensie
heeft nog steeds de overhand. Pas ten tijde van de Verlichting ontstaat er een harmonische eenheid van wereldlijke en religieuze emoties. De missen van Haydn en Mozart laten voelen wat het wereldse in het religieuze en het religieuze het wereldse is. Kortom, goede muziek.
Goede muziek in een goede uitvoering De opname van Deutsche Grammophon behoort absoluut tot de beste die er van deze onmisbare muziek te krijgen is. Levine blijkt hier een zeer geschikte dirigent. Kenmerkend voor zijn stijl is een zekere uitbundigheid, die hem overigens niet altijd in dank wordt afgenomen door de muziekrecensenten. Haydn werd voor de voeten geworpen dat zijn missen te vrolijk waren voor de kerk. Volgens zijn biograaf zou Haydn deze kritiek gepareerd hebben met de verzekering dat "zijn hart opsprong, alleen al bij de gedachte aan God" en dat hij erop vertrouwde dat God hem zijn enthousiaste verering niet kwalijk zou nemen. Levine is in Haydn's kerkmuziek duidelijk in zijn element. Een uitvoering van de Paukenmesse en de Krönungsmesse past ook prima in Levine's repertoire. Onder zijn leiding verschenen onlangs Verdi's Luisa Miller (Sony) en Berlioz' Requiem (Deutsche Grammophon) die goed ontvangen werden door de pers. Wat mij met name belangrijk lijkt te zijn voor een goede uitvoering van de Krönungsmesse is dat de dramatiek in deze muziek geraakt wordt. Levine weet daar duidelijk raad mee. Daarbij is zijn ervaring met opera ongetwijfeld van dienst. Levine werkt met een klein, gedisciplineerd en wendbaar koor, wat de vaak zo hinderlijke massaliteit van stemmen voorkomt. De rol van het orkest komt hierdoor ook beter uit de verf. Bovendien weet de over het algemeen bevredigende opnamekwaliteit de leden van het RIAS- Kammerchor haast individueel tot hun recht te laten komen. Wel had men een microfoon in de buurt van het orgel mogen plaatsen. Dit instrument komt nauwelijks boven het koor en orkest uit, terwijl Haydn er toch niet voor niets een partij voor heeft geschreven. De solisten zijn stuk voor stuk een succes. De sopraan Sylvia McNair heeft een stem om verliefd op te worden. Ze zingt soepel, helder en zonder onnodige poespas ("erotisch" zeggen sommige mensen). De bariton Andreas Schmidt doet recht aan de tekst. Hij weet wat hij zingt: in de Paukenmesse klinkt bijvoorbeeld zijn "miserere nobis" echt smekend, maar zonder te veel de aandacht op zich te vestigen.
Voor zover ik weet zijn er geen uitvoeringen van de Paukenmesse die noemenswaardig beter zijn dan die van Levine. Van The Choir of St. John's College, The Academy of St. Martin-in-the-Fields onder leiding van George Guest is een opname uit 1969 op cd gezet. De Paukenmesse wordt hier gecombineerd met Vespers van Mozart. Het jongenskoor zingt bij deze uitvoering ronduit zalvend, wat in merkwaardig contrast staat met de overspannen stijl van enkele van Guest's solisten. Het Chor en Symphonie-Orchester des Bayerischen Rundfunks onder leiding van Leonard Bernstein biedt explosieve uitvoering die zich in ieder geval kan meten met die van Levine (een live-opname van Philips uit 1984). Een nadeel van deze cd is dat alleen de Paukenmesse erop
staat. Verder lijkt Levine zijn zaakjes beter onder de knie te hebben. Het is hoorbaar dat Bernstein tijdens de opname nog aan het werk is. Bovendien kan zelfs Bernstein niet verhelpen dat zijn orkest een kwaliteitsklasse lager is dan dat van Levine. De Berliner Philharmoniker is nu eenmaal een orkest waar je meer mee kunt doen.
De Krönungsmesse is een glorieus werk, met de voor Mozart karakteristieke hemelse luchtigheid. Over het aantal verkrijgbare uitvoeringen valt nauwelijks te klagen. Ik ken echter maar twee uitvoeringen die bevredigend zijn: de uitvoering van Nikolaus Harnoncourt (Teldec, 1987) en die van Levine. Om het bij twee tegenvoorbeelden te laten: Stephen Cleobury en zijn King's College Choir en English Chamber Orchestra leveren een iets te logge uitvoering met net iets te weinig pit. Er wordt op zich geen waardeloze interpretatie gebracht, maar na Levine beluisterd te hebben, is Cleobury niet om aan te horen. Een meer recente uitvoering is van Claus Peter Flor. Hij dirigeert de Philharmonia Orchester en de London Voices. De Krönungsmesse wordt op deze cd aangevuld met Mozart's Exsultate, jubilate en Ave verum corpus. Het is een uitvoering die ik niet zou verkiezen boven die van Levine, ook al is deze cd twee gulden goedkoper. Het majestueuze Kyrie wordt door Flor's koor en orkest net iets te slepend gespeeld en het koor is te groot om transparant te kunnen zijn. De sopraan Yvonne Kenny zingt met een sterk vibrato. In vergelijking tot Levine's sopraan is ze gewoon snobistisch. Sylvia McNair's bekoorlijke zangstijl lijkt me op maat gesneden voor Mozart. Bij een vergelijking van Harnoncourt met Levine valt meteen op dat de eerste wat lager inzet. Ongetwijfeld is Harnoncourt's keuze ingegeven door het streven naar een zo oorspronkelijk mogelijk geluid. Echter, de hoge tonen van Levine misstaan in deze muziek beslist niet. Harnoncourt biedt een intiemere uitvoering (uiteraard alleen al door de authentieke instrumenten) met een iets meer gelijkberechtigd koor en orkest. Opmerkelijk is echter dat de verschillen tussen Levine's uitvoering en die van Harnoncourt, de voorman van de authenticiteitsbeweging, bijzonder klein zijn
Jèmeljan Hakemulder