Terug
naar overzicht
Taboes zijn er om doorbroken te worden, ook in het muziekleven. Binnenkort staat er iets te gebeuren wat velen nauwelijks voor mogelijk hadden gehouden: een uitvoering van werk van
Wagner in Israël
Sinds de staat Israël in 1948 ontstond, is muziek van de Duitse componist Richard Wagner er nog nooit uitgevoerd. Deze componist is er taboe, sterk gecompromitteerd door diens anti-semitisme en geliefdheid bij de nazi's. Dat is an sich heel goed verklaarbaar in een staat die op de smeulende ashopen van de Holocaust is ontstaan. Daar komt echter verandering in nu de Israëlische dirigent Daniël Barenboim heeft besloten een tweetal stukken van Wagner (de ouverture van 'de Vliegende Hollander' en het voorspel tot Isoldes liefdesdood uit 'Tristan en Isolde') met het Israëlisch Philharmonisch Orkest uit te voeren.
Een gewaagde beslissing die onder delen van de Israëlische bevolking reacties teweeg zouden kunnen brengen die vergelijkbaar zijn met die van fanatieke moslims op de 'Satanic Verses' of die van fanatieke Christenen naar aanleiding van de film 'The Last temptation of Christ'. Uitvoering van Wagners werk is weliswaar niet direct blasfemie, maar zou indirect wel als zodanig uitgelegd kunnen worden. Vertolking van werk van de componist die altijd met Hitler geassocieerd wordt (diens favoriete componist was) en die zelf notoir anti-semiet was, is een klap in het gezicht van het Jodendom. Een belediging, niet alleen voor de Joodse godsdienst, maar voor het Joodse volk in zijn geheel. Barenboim was te gast in het BBC programma 'Newsnight' om zijn beslissing toe te lichten.
Anti-semitisme
Wagner had duidelijk anti-semitische ideeën en Barenboim beaamt
dit ook. Deze ideeën komen vooral naar voren in Wagners geschriften.
Behalve componist was Wagner ook filosoof en estheticus, althans dat pretendeerde
hij te zijn. In zijn boek over Wagner, 'De Buikspreker van God' uit 1983,
somt de journalist Martin van Amerongen een aantal passages uit het werk
van Wagner op waaruit diens anti-semitisme duidelijk blijkt. Vanaf het
opstel 'Jodendom in de muziek' (1850) vallen er in elk geschrift van Wagner
anti-joodse uitspraken op te tekenen. De joden kregen van alles de schuld,
van de industrialisatie (die Wagner verfoeide), van de moderne civilisatie
in het algemeen, van de corrupte wereld van bank en pers.
De grote Duitse romanticus is verantwoordelijk voor uitspraken als: "De
Jood is niet in staat tot artistieke arbeid", "Bovendien faalt
hij op het gebied van de muziek, met name de zangkunst. Is het aanhoren
van dit zin- en geestverwarrende gegorgel, gejodel en gekakel geen walgelijke,
gruwelijke en lachwekkende ervaring?..."
Van Amerongen tekent overigens wel aan dat Wagner in zijn geschriften weliswaar
fel anti-semiet was, maar in de persoonlijke relaties met joden niet dienovereenkomstig
handelde. Hij kon daarin juist heel minzaam zijn.
Hoe het ook zij; in hoeverre moet men de man als componist op zijn 'filosofische' werk beoordelen? Volgens Barenboim is het anti-semitisme in Wagners composities in het algemeen veel minder manifest en in de twee op te voeren stukken afwezig. Voorts was het anti-semitisme een wijd verbreid fenomeen onder de negentiende eeuwse Duitse kunstenaars. En daarbuiten ook trouwens. Het anti-semitisme kent een rijke geschiedenis van twintig eeuwen (waaraan de RVU onlangs een driedelige documentaire wijdde). Niet goed te praten, maar het maakt Wagners houding verklaarbaarder. En het belangrijkste is volgens Barenboim wel dat Wagner er zelf geen schuld aan heeft dat zijn werk later -vijftig jaar na zijn dood- door de nazi's is misbruikt.
Wagners muziekdrama als verklanking en verbeelding van de grootse superieure Duitse cultuur, als expressie van de grootheidswaan van het nazi-regime! De man heeft er misschien aanleiding toe gegeven (door 'ultieme kunst' na te streven met een religieus-spirituele lading en zijn extreem nationalisme), maar kan er natuurlijk niet verantwoordelijk voor gesteld worden. Wagner moet in het licht van zijn tijd en op grond van zijn composities beoordeeld worden.
Waarom Wagner?
Waarom is het zo belangrijk dat Wagners werk in Israël -waar het zó gevoelig ligt- wordt uitgevoerd? Volgens Barenboim is het antwoord simpel. Wagner is misschien wel de belangrijkste vertegenwoordiger van het negentiende eeuwse romanticisme. De man van de monumentale muziekdrama's, een mijlpaal in de muziekgeschiedenis. Het Israëlische publiek moet kennis kunnen nemen van deze muziek. De componist kan niet gemist worden in het muziekleven, van welk land dan ook, al was het maar voor de ontwikkeling van de musici zelf. Wagner vergde in zijn werk het uiterste van alle instrumenten, hij ging tot aan de grenzen van de instrumentale mogelijkheden. Joden hebben door de geschiedenis een belangrijke rol in het Europese muziekleven gespeeld (denk maar aan componisten als Gustav Mahler en Arnold Schönberg), en deze rijke traditie zet zich voort in het Israëlische muziekleven (met namen als Yehudi Menuhin, Zubin Mehta en Daniël Barenboim zelf). Daarin kan Wagner eenvoudig niet ontbreken.
Het Israëlisch Philharmonisch Orkest werd 55 jaar geleden in het toenmalige (Britse) Palestina opgericht door Bronislaw Huberman als onderdeel van de Zionistische beweging. In 1938 bracht het orkest onder de dirigent Toscanini muziek ten gehore van onder meer ...Richard Wagner. Dat is maar liefst 53 jaar geleden. Twee generaties later zal Wagners muziek weer klinken in het heilige land. Of Israël er aan toe is, moet nog blijken. Het Israëlisch Philharmonisch Orkest heeft in ieder geval zoveel mogelijk rekening gehouden met de gevoelens die er leven. De Wagner stukken zitten niet in de reguliere abonnementseries, maar worden als speciale uitvoeringen geprogrammeerd, waarvoor alleen losse kaarten verkrijgbaar zijn. Geïnteresseerden kunnen dus kennis nemen van Wagners muziek, niet geïnteresseerden zijn nergens toe 'verplicht'.
HENK BOON
17-12-91