In de vroege negentiende eeuw richtten onderzoekers hun aandacht op de nawerkingen van het licht op het netvlies. Het menselijk oog, zo constateerden zij, houdt een beeld gedurende een fractie van een seconde vast, zodat een snelle opeenvolging van beelden een vloeiende beweging lijkt. Hun onderzoek leidde tot de ontwikkeling van verschillende apparaten waarvan de werking op dit verschijnsel van het nabeeld berustte en die als semiwetenschappelijk speelgoed populair zouden worden.

Praxinoscope Théâtre
Gravure uit Gaston Tissandier,
Les récréations scientifiques ou l'enseignement par les yeux
(Parijs 1881)

Beiden zien de beelden in de spiegels, maar de man die de trommel draait, ziet ze op hun best. Hij kijkt door een venster in het deksel en ziet ze binnen een geschilderd toneeldecor.

Een belangrijk onderzoeker op dit gebied was de Belgische natuurkundige Joseph Plateau ( 1801-1883), die vanaf 1835 als hoogleraar was verbonden aan de Gentse Universiteit. Veel van het door hem gebruikte en deels eigenhandig vervaardigde materiaal wordt daar nog bewaard.

In 1829 bedacht Plateau een toestel dat hij anorthoscoop noemde. Hierin wordt een vervorm de afbeelding op een schijf als een normale figuur zichtbaar, wanneer je haar bekijkt door de spleten van een ervoor aangebrachte en in tegengestelde richting draaiende tweede schijf. De spleten werken als de sluiter van een camera, ze laten gedurende een fractie van een seconde een beeld door. Het oog reconstrueert de aldus waargenomen flarden tot een volledig en normaal beeld. Dit was boeiend, maar bewegen zag je nog niets.
Dat gold wel voor een ander schijventoestel dat Plateau drie jaar later ontwikkelde, de fenakistiscoop of fantascoop. Hier zijn op de schijf figuren in opeenvolgende bewegingsfasen getekend, en in de rand op regelmatige afstanden spleten aangebracht. Wanneer je zo'n schijf tegenover een spiegel plaatst en ronddraait, zie je door de spleten de beelden versmelten tot één schijnbaar bewegend beeld. Plateaus vinding werd vrijwel meteen door uitgevers gecommercialiseerd.

Zoötroop
1875-1900
PKL

De strook vertoont een neger die een bal op de voeten jongleert.

De Engelsman William Horner en de Oostenrijker Simon Stampfer ontwikkelden een variant van de fenakistiscoop, die als zoötroop of levensrad in roulatie zou komen. Hier zijn de afbeeldingen op een strook papier aangebracht, die in een trommel met spleten wordt bekeken. Nadeel bleef echter het gebrekkige sluitersysteem, dat veel licht absorbeerde.
In 1877 vond de Fransman Emile Reynaud een oplossing. Hij verving de spleten in de buitenwand door spiegels die midden in de trommel meedraaiden, zoals hier op de gravure te zien is. Het oog houdt elk in de spiegels weerkaatst beeld vast tot het volgende beeld zichtbaar wordt. De spiegelpraxinoscoop is het speelgoed-niveau nooit ontstegen, maar de theaterman Reynaud zou zelf in Parijs furore maken met een projectievariant van zijn toestel. Met dit Théâtre Optique kwam hij heel dicht in de buurt van de latere filmvoorstellingen.

De meeste van de genoemde apparaten hebben met elkaar gemeen dat zij een illusie van beweging geven en om die reden gelden zij als voorlopers van de film. Alle hebben zij bovendien ingewikkelde Griekse benamingen die eindigen op ...scoop (zien) of ...troop (draaien). Mochten we al eens de neiging hebben deze namen te verwarren of te vergeten, dan geldt dat toch zeker niet voor dat al eveneens Grieks genaamde massa-medium waar het in onze eeuw allemaal op uitliep: de 'levensziener' ofwel bioscoop.

Duivels in een grot spelen met een anorthoscoop
ca. 1835
Foto van een niet bewaard schilderij door Jean-Baptiste Madou
MWG

Een olielamp dient als lichtbron. De schilder Madou was Plateaus zwager en tekende verschillende schijven voor hem.

Fenakistiscoopschijf met dansende kikker op handvat
ca. 1833
MWG

Anorthoscoopschijf: heksen
ca. 1835
MWG

Anorthoscoopschijf: meisje wordt heks
ca. 1833
MWG

Fenakistiscoopschijf: dansend paar
ca. 1833