'Je kijkt letterlijk het verleden in als door een gaatje in de muur van de tijd', schreef Rudy Kousbroek in een hunkerend essay waarin hij de stereofoto vergeleek met een hallucinatie. Wie kent niet de sensatie van dat bijna tastbaar voor je ogen zwevende beeld, alsof je er zelf in naar binnen kunt !
Het medium bestaat nog steeds. Zo maken kartografen druk gebruik van de stereoluchtfotografie , laten moderne kunstenaars zich inspireren door de mogelijkheden van het diepte zien en is de stereokijker onder de naam View Master als kinderspeelgoed ook nu nog te koop. Toch denken we bij stereofoto's bijna vanzelf aan de negentiende eeuw, en niet ten onrechte.

Stereokijkend gezin
Engeland, ca. 1860
PKL

In 1838 beschreef de Engelse natuurkundige Charles Wheatstone de driedimensionale beeldvorming in een artikel over de fysiologie van het zien. Hij toonde aan dat twee vlakke, in gezichtshoek iets verschillende beelden in onze hersenen één ruimtelijk, plastisch beeld opleveren. Tien jaar later haalde zijn Schotse vakgenoot David Brewster het thema uit de exclusief wetenschappelijke hoek. Hij ontwierp een gemakkelijk hanteerbare dubbellensstereoscoop, die goedkoop te produceren was en waarmee je de toen gebruikelijke Daguerrotypefoto's zonder hinderlijke schittering kon bekijken.
In hoog tempo veroverde de stereoscoop de markt. Het hier afgebeelde Victoriaanse gezin, rond de tafel gezeten met Brewsterkijkers en een voorraad foto's, was typerend voor zijn tijd.
In Amerika ontwierp de arts Oliver Wendell Holmes een halfgesloten variant, die als 'American stereoscope' in eigen land populair werd.

De stereokijker werd een massamedium, en de fotografische industrie zorgde voor een ware stortvloed van beeldmateriaal in zwart-wit of kleur of zelfs met rarekiekachtige doorlichteffecten.
Een producent van kijkers en platen, de in 1854 opgerichte London Stereoscopic Company, stuurde zijn eigen fotografen uit over Europa, naar het Midden-Oosten en naar Amerika. Vier jaar na de oprichting had het bedrijf niet minder dan 100 000 verschillende opnamen leverbaar! Inmiddels was toen ook onder de Nederlandse burgerij de stereorage begonnen.
De eerste serieuze presentatie vond plaats op een internationale tentoonstelling van fotografie, die de Vereniging van Volksvlijt in 1855 in Amsterdam organiseerde.
Nog datzelfde jaar noemde het populaire tijdschrift Album der Natuur in een artikel genaamd 'De Stereoskoop' deze noviteit 'thans reeds zo algemeen verspreid, dat men het onder het kinderspeelgoed in vele winkels ten toon stelt'.

Holmesstereoscoop
1875-1900
Particuliere collectie Voorschoten

Vooral geografisch materiaal voor het 'reizen in de leunstoel' was populair, maar ook technologie en wetenschap waren goed vertegenwoordigd met treinen en bruggen of de maan. Behalve portretten van beroemdheden of van vrouwelijk schoon waren ook komische of griezelige taferelen geliefd.
De omzet van kant- en-klare stereofoto's kende twee pieken: eerst in de jaren 1852-1870 en op nog grotere schaal in de jaren 1890-1910. Daarna kwam ook de eigen productie op gang. Tot omstreeks 1930 beleefde de amateurstereofotografie haar bloei.

Niet alleen in de huiskamer droomde men weg in drie dimensies. Ondernemende lieden plaatsten op markten en kermissen en langs drukke boulevards stevige kasten met fotocarroussels, waar passanten tegen muntinworp in konden kijken. Zo kon ieder die dat wenste ook buiten de beslotenheid van de eigen woning een stereoscopische reis om de wereld maken.

Stereokijkend gezin
Engeland, ca. 1860
PKL

'No home without a stereoscope', het devies van de in 1854 opgerichte London Stereoscopic Company, werd al gauw werkelijkheid.

Stereografisch atelier
Parijs, ca. 1860
PKL

De werklieden maken houten stereoscopen. Op de achtergrond hangen ontwikkelde en gefixeerde stereofoto's te drogen, voordat ze aan stroken geknipt en op karton geplakt worden.

Lord Robert's Army advancing toward Johannesburg
Washington D.C., 1901
PKL

Tot in Amerika toe was de Boerenoorlog (1899-1902) een geliefd thema van de stereofoto-industrie.

Amateurkiekje: Rhenen
1914
PKL

De onregelmatige wijze van snijden en opplakken laat zien dat het hier een eenmalig particulier product betreft. Om zoiets zelf te maken, moest je natuurlijk wel een stereocamera met twee naast elkaar geplaatste lenzen bezitten.

Amateurkiekje: Indië
1910-1925
PKL

Une machine infernale
Parijs, 1860-1885
PKL

Spookverschijning
Engeland, 1860-1885
PKL

Achter op de kaart staat als titel gedrukt 'The ghost in the stereoscope (Kindly suggested by Sir David Brewster)'.

Erotisch interieur
1860-1875
PKL

Met doorlichteffect

De Koornbrug te Leiden in feesttooi in verband met de inhuldigingsfeesten bij de kroning van Wilhelmina
Van der Stok, Leiden, 1898
PKL
De overkluizing van het Kort Rapenburg te Leiden ten behoeve van de aanleg van een elektrische tramlijn
K.L.F. van der Woerd, Leiden, 1910
PKL

Deze opname, met op de achtergrond de molen De Valk, werkt in stereo extra goed door de sterke dieptewerking.