Zoals een verlangen er is (2)

terug	24/12 Het 'Klein Kerstoratorium' van Huub Oosterhuis en Antoine Oomen dat we vanavond tijdens de kerstnachtdienst zongen met het koor was goed ingestudeerd. Maar de begeleidende hoboïst was, in tegenstelling tot de fluitiste, een regelrechte ramp. Dat bleek al uit de laatste repetitie voor de dienst en veranderde later allerminst. Hij beheerste noch zijn instrument, noch zijn partij. Wat een sfeervol, evenwichtig geheel bedoelde te worden werd door de wanklanken van een enkel instrument volledig verstoord. Zo zie je maar hoe weinig er voor nodig is om een beoogde eenheid uit balans te brengen. Twintig zangers, een goede pianist en een goede fluitiste bleken niet in staat om de disharmonie, veroorzaakt door één hobo, op te heffen. Kerst Roma B.: Waar verachting is, daar is geen leifde. Mej. Emma von W.: Dat is nou juist het foute. Alleen waar verachting is, heeft liefde rechten. Roma B.: Dan zou de wereld vol liefde zijn, waarom is ze dat dan niet? Asbach-Lilly: Omdat er altijd weer iemand is die het evenwicht verstoort, die meer aan zichzelf denkt dan aan het geheel. Roma B.: En wat is dat dan wel: het geheel? De kracht die in mij is, dat is mijn geheel. Het geheel is misleidend. Fors beïnvloed door pers en kritiek vroeg ik me even af of het wel kon: tijdens het feest van de geboorte van de Jood Jezus een toneelstuk lezen dat als antisemitisch is gebrandmerkt of tenminste antisemitisme in de hand zou werken. Natuurlijk heb ik Fassbinder's stuk 'Het Vuil, de Stad en de Dood' wel gelezen. In de eerste plaats omdat ik er in deze dagen eindelijk de tijd en de rust voor had, vervolgens omdat ik een grote belangstelling heb voor alles wat met persoon en werk van Fassbinder te maken heeft en mijn nieuwsgierigheid niet langer kon bedwingen en tenslotte vond ik het na alle discussies tijd worden om mijn eigen mening te vormen. De bovenstaande dialoog komt uit Fassbinder's stuk. Daarbij gaat het mij vooral om de laatste twee zinnen, die mijns inziens het grote spanningsveld in het holisme subliem weergeven. Ik sluit niet uit dat Fassbinder die uitspraken ook willens en wetens in die context heeft willen zetten al was het holisme als begrip bij verschijning van het stuk, medio jaren zeventig, nog geen gemeengoed. In verschillende films heeft Fassbinder de wortels, de werking en de gevolgen van het fascisme genadeloos blootgelegd in de geschiedenissen van enkelingen. Soms heel direct, soms verhuld maar nadrukkelijk herkenbaar. Van 'het geheel' moest hij niets hebben, omdat juist dat het individu vernietigde en leidde tot een slaafse gehoorzaamheid, uitsluitend gericht op de instandhouding van 'het systeem'. Waar het collectief, het gemeenschappelijke, geen keuze maar dwang is, wordt het individu iemand die 'het evenwicht verstoort', een 'egoïst', 'iemand die meer aan zichzelf denkt dan aan het geheel'. Die uitspraak vond ik een uitstekende weergave van het grote gevaar dat schuilt in een klakkeloze aanvaarding en toepassing van het holisme. Waarna de repliek van Roma B. tenminste de moeite van het overdenken waard is. Ik vond het toneelstuk niet antisemitisch. Wel is het bevolkt met mensen die stikken van de vooroordelen, zij het niet alleen tegen Joden. Mensen zijn teruggebracht naar hun uiterste essentie: proto- of stereotypes. In alle films van Fassbinder kom je die mensen tegen. Maar wie hem beticht van antisemitisme, racisme of welke -isme ook, beschuldigt hem van wat hij juist aan de kaak wilde stellen en bestrijden, soms met harde, indringende, confronterende beelden en dialogen. Men kan van mening verschillen over die middelen. Dat laat echter de intenties van Fassbinder onverlet. 28/12 Op de radio hoorde ik gisteren een cabarettekst van Martin Bijl, waarin ze tot in het absurde een discussie voert met haar lichaam. Zelf wil ze haar lichaam fit houden, sportief zijn, actief in beweging blijven. Maar haar lichaam wenst vertroeteld en verwend te worden, met gebak en sigaretten. Haar lijf straft haar dan ook met heftige krampen en spierpijn als ze niet doet wat het lichaam wil. Juist de absurditeit van het gegeven maakt de conference zo komisch, omdat die volledig in strijd is met hoe we de werkelijkheid beleven: we hebben geen lichaam, we zijn lichaam. Zo wordt ook het holisme beschouwd als een weergave van de beleefde werkelijkheid. 29/12 'Om de middeleeuwse geest als een eenheid en een geheel te verstaan, moet men de grondvormen van zijn denken niet enkel bestuderen aan de voorstellingen van het geloof en de hogere bespiegeling, maar evengoed aan die van de dagelijkse levenswijsheid en de nuchtere praktijk.' Op zoek naar sporen in het verleden, waarin sprake is van wat je een holistische benadering zou kunnen noemen ben ik terug gegaan naar een periode die me uitermate fascineert en waar ik redelijk in thuis ben: de middeleeuwen. Bladerend en speurend stuitte ik op de hierboven aangehaalde uitspraak in Huizinga's boek 'Herfsttij der middeleeuwen'. Het door vakhistorici niet altijd positief beoordeelde boek boeide me door de literaire kwaliteiten en door de wijze waarop Huizinga verbanden weet te leggen die voor hem de samenhang der dingen meer dan duidelijk maken. Het citaat was ik overigens vergeten maar illustreert prachtig wat je zou kunnen noemen een holistische benadering van de geschiedenis en het idee dat er ook in de middeleeuwen sprake was van een eenheid en een geheel. 31/12 Sinds enkele dagen verblijven we in een bungalowpark dat 's zomers een naturistenterrein is. In de winter wordt het naturisme uiteraard uitsluitend binnenshuis, in het overdekte zwembad en in de sauna bedreven. We komen hier regelmatig en telkens weer treffen me de onbevangenheid, natuurlijkheid en vanzelfsprekendheid waarmee iedereen hier naakt loopt te zijn. Er gelden dan andere normen en waarden, die niets te maken hebben met de lijfcultus die in de sterreclame en de samenleving zo wordt opgefokt en aangeprezen. Als er al geen sprake is van een grotere en gemakkelijker acceptatie dan toch tenminste van een vergaande tolerantie. Zou het niet zo kunnen zijn dat de schaamte ons ervan weerhoudt ons eigen lijf te accepteren als bij ons, bij mij horend en als gevolg daarvan een werkelijke harmonie, de beleefde eenheid, danig in de weg staat? Ik vraag me wel eens af of het functionele lijfelijke contact dat verpleegkundigen met patiënten (moeten) hebben niet vooral vaak handelingsgericht blijft vanwege een diepgewortelde angst voor de bewust gekozen lijfelijke aanraking, die immers ook heel zorgend kan zijn. In hoeverre is het schermen met het recht van de patiënt op privacy niet een excuus voor het onvermogen van de hulpverlener? Dat zou pas holistisch zijn: de aanraking als onderdeel van de zorgverlening, zeg maar verpleegkundige actie. 1/1 Oud en Nieuw: mijmertijd. Tijdens het terugbladeren in oude dagboeken trof ik een familiestamboom aan die teruggaat tot 1786, de tijd van de Franse revolutie en de Bataafse Republiek. Vijf vellen A4 vol namen, data en plaatsen. Een saai document voor buitenstaanders, maar een indrukwekkende en nieuwsgierig makende lijst voor mij als directe afstammeling van deze mensen. Toen ik de lijst voor het eerst zag realiseerde ik me ineens heel bewust dat elk mens een heel eigen, hoogst persoonlijke geschiedenis heeft en altijd op de een of andere manier de sporen uit zijn verleden meedraagt. Ook daarin moet dus sprake zijn van een samenhang, een geheel, een doorlopende lijn. Maar om daar iets meer van te begrijpen heb ik nog veel feiten en antwoorden op vragen aan het verleden te ontfutselen. 2/1 Op 27 februari 1942 noteert Etty Hillesum - een 27 jarige Joodse vrouw - in haar dagboek: 'Het angstaanjagende is dat systemen boven mensen uitgroeien en mensen in een satanische greep houden, ontwerpers zowel als slachtoffers van dat systeem, zoals grote gebouwen en torens, door mensen met eigen handen gebouwd, boven ons uitrijzen, ons beheersen en over ons kunnen instorten en ons bedelven'. Dat lijkt me nu wel het grootste gevaar van het holisme: dat een visie verwordt tot een gesloten systeem, dat greep op ons krijgt in plaats van dat wij greep houden op het systeem. En Hillesum wist waarover ze schreef, als Joodse in de tweede wereldoorlog. 3/1 Met mijn dochter en haar vriendje hadden we een gesprek over eerlijkheid en betrouwbaarheid. Wat me opviel was hoe moeilijk zij het vonden om hun 'echte ik' te laten zien, uit angst om te worden afgewezen en om niet te worden geaccepteerd. Regelmatig viel het woord 'waarmaken', verschrikkelijke verworvenheid van een hoofdzakelijk op prestaties en uiterlijkheden gerichte samenleving. Mij lijkt dat het holisme pas echt kans van slagen heeft als het ons lukt om mensen te accepteren om wie ze zijn en niet om wat ze kunnen. Absoluut gehanteerde normen en waarden, oordelen en vooroordelen, materiële welstand, sociale status en opgelegde maatschappelijke aangepastheid belemmeren een daadwerkelijk effectieve toepassing van het holisme, zolang we niet in staat zijn om de betrekkelijkheid van die waarden in te zien. 4/1 Een vriendin belt op. Haar dochter is verkracht. En weer bekruipt me het gevoel dat het holisme onzin is omdat het niet alleen geen antwoord geeft maar niets te maken heeft met de werkelijkheid, déze werkelijkheid die het volslagen tegendeel is van heelheid, eenheid, harmonie tussen mensen, tussen vrouwen en mannen. 5/1 In juli vorig jaar publiceerde Hervormd Nederland een interview met de Leidse emeritus-hoogleraar prof. Dr. Berkhof. Hij stelt o.a. dat de christelijke kerken geen boodschap hebben aan het holisme dat - volgens Berkhof - op pantheïsme (=veelgodendom) lijkt. Nou had ik me al vaker afgevraagd of het holisme niet een soort nieuwe godsdienst was, maar de afwijzing van Berkhof gaat me te ver. Een diepgaande studie van alle aspecten van het holisme heb ik - nog? - niet gemaakt, maar wat ik tenminste begrepen heb is dat de aanhangers en voortrekkers vooral proberen een synthese tussen het oosterse en westerse denken tot stand te brengen. Of holistischer gesteld: men gaat er vanuit dat er een samenhang is tussen het oosterse en westerse denken. Daarbij worden alle aspecten van het leven, dus ook de religies, betrokken. Maar om dat nou pantheïsme te noemen… Eerder lijkt me het holisme uitstekend te kunnen gedijen op het gedachtegoed van het humanisme, al zal de ware humanist mijn denkbeeld waarschijnlijk volstrekt van de hand wijzen en de gelovige bepleiten dat het christendom een uitstekende bedding kan zijn. Zo blijft het holisme volledig ongrijpbaar. 6/1 Als medebeoordelaar lees ik de laatste maand nogal wat verpleegkundige scripties. Meerdere studenten kozen 'zelfzorg' als onderwerp. Verschillende keren kwam ik de bewering tegen dat zelfzorg een voorwaarde is voor een zinvol leven. Ik vond die uitspraak nogal absoluut en zocht op wat het leerboek 'Met zorg verplegen' daarover beweert. Gelukkig wordt er wat genuanceerder en diepgaander over geschreven, al laten de auteurs veel te raden over. Want hoe wezenlijk zelfzorg ook is, de hierboven aangehaalde uitspraak leidt maar al te gemakkelijk tot het omkeren van de redenering: het bestaan is niet meer zinvol, wanneer een mens niet meer in staat is voor zichzelf te zorgen. Sinds ik kennis maakte met het werk van de Oostenrijkse psycholoog Victor Frankl ben ik voorgoed van dat idee genezen. Zinvol leven, stelt Frankl, hangt niet eerst en vooral af van de subjectieve beleving, maar van je eigen keuzes; hij spreekt van de wil om zinvol te leven. Het gaat niet om zinvol zijn, als daar al een objectief criterium voor is, maar om zin geven. Wellicht kan het holisme een fundamentele bijdrage leveren aan die zingeving, door de gedachte dat, in relatie tot de ander, mijn leven per definitie zin heeft, omdat ik deel uitmaak van en deel heb aan dat grote geheel. 7/1 Soms gebeurt het zonder dat je er erg in hebt, zoals vanavond. Redenen genoeg om stickchagrijnig te zijn en me in ieder geval bekaf te voelen. Dan zonder aanleiding, van het ene op het andere moment, een besef van geluk en blijheid: er is zoveel om blij mee te zijn dat het plotseling weer alleszins de moeite waard is om te leven. Dat besef is zo sterk dat het alle negatieve gevoelens, alles waar je onvrede over hebt, reduceert tot kleine problemen die allemaal te overwinnen zijn. Het is ook op deze momenten dat ik me sterker dan anders realiseer dat ik deel uitmaak van een groter, onzichtbaar maar reëel geheel. En tenslotte ben ik me er vooral dan van bewust - zonder dat ik het uit kan leggen - dat het holisme meer waarheid bevat dan ik met mijn brein kan beredeneren. 8/1 Of voor de verpleging het holisme het enige en uiteindelijke alternatief is voor het medische model waaruit onze discipline ontstond blijft voor mij voorlopig een open vraag. Dat we af moeten, eens en voorgoed, van dat gesegmenteerde, fragmentarische denken (beter bekend als het reductionisme) staat voor mij als een paal boven water. Op dit moment lijkt daarvoor het holisme een aanvaardbare tegenpool. Maar het holisme als wat? Dat is me nog altijd niet duidelijk: als een uitgangspunt, dus een aanvaarde beschouwing over de wereld en wie haar bewonen; als een visie die meer waar wordt, naarmate je er beter vorm aan weet te geven; als een denkkader (een paradigma) voor leven en welzijn, zowel in mijn persoonlijk leven als in mijn werk; of het holisme als een gedroomde toekomst, een verlangen dat ooit eens bereikt zal worden? 24/1 Ruim twee weken heb ik deze notities laten liggen om er enige afstand van te nemen. In die periode ben ik amper bewust met het holisme bezig geweest, niet in mijn denken en voelen, niet in mijn gedrag en handelen Een directe samenhang tussen alle afzonderlijke aspecten die samen mijn leven zijn heb ik niet kunnen vinden. Wel heb ik een dieper besef gekregen van het feit dat ik intens leef en dat het leven meer dan de moeite waard is om geleefd te worden. En dat niet alleen in de momenten die ik ervaar als positief, maar ook en soms meer in situaties van strijd, pijn en verdriet. Al die elementen bepalen samen voor mij de inhoud van wat leven is, van wat mijn leven is. Als iemand me zou vragen of het misschien anders en beter zou kunnen zou ik zeggen: oppervlakkig gezien is er wel het een en ander dat beter en wellicht gemakkelijker zou kunnen. Maar de gemakkelijke kant van het leven hoort niet bij mij, omdat het een leven is zonder uitdagingen. In die zin bestaat 'mijn' holisme uit de samenhang tussen de dingen, die een dringend appèl op me doen om het leven de moeite waard te maken, voor mezelf en anderen. Cultuur, politieke en persoonlijke overtuigingen van een ieder wil ik respecteren, maar hebben uiteindelijk niet het laatste woord. Wellicht betekent holisme in de eerste plaats: mensen ruimte geven en helpen ontdekken hoe bevrijdend het is om hun eigen ruimte te scheppen. Naarmate ik er langer over nadenk kom ik meer tot de overtuiging dat holisme bepaald geen verworvenheid is van het 'ik-tijdperk' zoals wel eens wordt beweerd. Integendeel! Holisme pleit juist voor het 'wij', voor de mens die ik ben in de samenhang met de ander en de anderen. Die gedachte is er vooral op uit er naar te streven de ander tot zijn recht te laten komen, omdat het de enige manier is waarop ik zelf tot mijn recht kan komen. Dit laatste noterend schoot me een uitspraak te binnen, die ik las in een roman van Marguerite Yourcenar. Zij legt die woorden in de mond van Zeno, de hoofdpersoon in 'Het hermetisch zwart'. Het lijkt me een goed citaat om deze notities mee af te sluiten: Zeno spreekt in dit verband over God: 'Moge het degene die misschien is behagen, om het hart van de mens te verruimen naar de maat van alle leven.' Fassbinder's stuk 'Het Vuil, de Stad en de Dood' is dit seizoen in de Nederlandse theaters te zien Terug naar deel 1

terug

24/12
Het 'Klein Kerstoratorium' van Huub Oosterhuis en Antoine Oomen dat we vanavond tijdens de kerstnachtdienst zongen met het koor was goed ingestudeerd. Maar de begeleidende hoboïst was, in tegenstelling tot de fluitiste, een regelrechte ramp.
Dat bleek al uit de laatste repetitie voor de dienst en veranderde later allerminst. Hij beheerste noch zijn instrument, noch zijn partij.
Wat een sfeervol, evenwichtig geheel bedoelde te worden werd door de wanklanken van een enkel instrument volledig verstoord.
Zo zie je maar hoe weinig er voor nodig is om een beoogde eenheid uit balans te brengen.
Twintig zangers, een goede pianist en een goede fluitiste bleken niet in staat om de disharmonie, veroorzaakt door één hobo, op te heffen.

Kerst

Roma B.: Waar verachting is, daar is geen leifde.
Mej. Emma von W.: Dat is nou juist het foute. Alleen waar verachting is, heeft liefde rechten.
Roma B.: Dan zou de wereld vol liefde zijn, waarom is ze dat dan niet?
Asbach-Lilly: Omdat er altijd weer iemand is die het evenwicht verstoort, die meer aan zichzelf denkt dan aan het geheel.
Roma B.: En wat is dat dan wel: het geheel? De kracht die in mij is, dat is mijn geheel. Het geheel is misleidend.

Fors beïnvloed door pers en kritiek vroeg ik me even af of het wel kon: tijdens het feest van de geboorte van de Jood Jezus een toneelstuk lezen dat als antisemitisch is gebrandmerkt of tenminste antisemitisme in de hand zou werken.
Natuurlijk heb ik Fassbinder's stuk 'Het Vuil, de Stad en de Dood' wel gelezen.
In de eerste plaats omdat ik er in deze dagen eindelijk de tijd en de rust voor had, vervolgens omdat ik een grote belangstelling heb voor alles wat met persoon en werk van Fassbinder te maken heeft en mijn nieuwsgierigheid niet langer kon bedwingen en tenslotte vond ik het na alle discussies tijd worden om mijn eigen mening te vormen.
De bovenstaande dialoog komt uit Fassbinder's stuk. Daarbij gaat het mij vooral om de laatste twee zinnen, die mijns inziens het grote spanningsveld in het holisme subliem weergeven.
Ik sluit niet uit dat Fassbinder die uitspraken ook willens en wetens in die context heeft willen zetten al was het holisme als begrip bij verschijning van het stuk, medio jaren zeventig, nog geen gemeengoed.
In verschillende films heeft Fassbinder de wortels, de werking en de gevolgen van het fascisme genadeloos blootgelegd in de geschiedenissen van enkelingen.
Soms heel direct, soms verhuld maar nadrukkelijk herkenbaar. Van 'het geheel' moest hij niets hebben, omdat juist dat het individu vernietigde en leidde tot een slaafse gehoorzaamheid, uitsluitend gericht op de instandhouding van 'het systeem'.
Waar het collectief, het gemeenschappelijke, geen keuze maar dwang is, wordt het individu iemand die 'het evenwicht verstoort', een 'egoïst', 'iemand die meer aan zichzelf denkt dan aan het geheel'.
Die uitspraak vond ik een uitstekende weergave van het grote gevaar dat schuilt in een klakkeloze aanvaarding en toepassing van het holisme.
Waarna de repliek van Roma B. tenminste de moeite van het overdenken waard is.

Ik vond het toneelstuk niet antisemitisch. Wel is het bevolkt met mensen die stikken van de vooroordelen, zij het niet alleen tegen Joden. Mensen zijn teruggebracht naar hun uiterste essentie: proto- of stereotypes.
In alle films van Fassbinder kom je die mensen tegen.
Maar wie hem beticht van antisemitisme, racisme of welke -isme ook, beschuldigt hem van wat hij juist aan de kaak wilde stellen en bestrijden, soms met harde, indringende, confronterende beelden en dialogen.
Men kan van mening verschillen over die middelen. Dat laat echter de intenties van Fassbinder onverlet.

28/12
Op de radio hoorde ik gisteren een cabarettekst van Martin Bijl, waarin ze tot in het absurde een discussie voert met haar lichaam. Zelf wil ze haar lichaam fit houden, sportief zijn, actief in beweging blijven. Maar haar lichaam wenst vertroeteld en verwend te worden, met gebak en sigaretten.
Haar lijf straft haar dan ook met heftige krampen en spierpijn als ze niet doet wat het lichaam wil.
Juist de absurditeit van het gegeven maakt de conference zo komisch, omdat die volledig in strijd is met hoe we de werkelijkheid beleven: we hebben geen lichaam, we zijn lichaam. Zo wordt ook het holisme beschouwd als een weergave van de beleefde werkelijkheid.

29/12
'Om de middeleeuwse geest als een eenheid en een geheel te verstaan, moet men de grondvormen van zijn denken niet enkel bestuderen aan de voorstellingen van het geloof en de hogere bespiegeling, maar evengoed aan die van de dagelijkse levenswijsheid en de nuchtere praktijk.'
Op zoek naar sporen in het verleden, waarin sprake is van wat je een holistische benadering zou kunnen noemen ben ik terug gegaan naar een periode die me uitermate fascineert en waar ik redelijk in thuis ben: de middeleeuwen.
Bladerend en speurend stuitte ik op de hierboven aangehaalde uitspraak in Huizinga's boek 'Herfsttij der middeleeuwen'.
Het door vakhistorici niet altijd positief beoordeelde boek boeide me door de literaire kwaliteiten en door de wijze waarop Huizinga verbanden weet te leggen die voor hem de samenhang der dingen meer dan duidelijk maken.
Het citaat was ik overigens vergeten maar illustreert prachtig wat je zou kunnen noemen een holistische benadering van de geschiedenis en het idee dat er ook in de middeleeuwen sprake was van een eenheid en een geheel.

31/12
Sinds enkele dagen verblijven we in een bungalowpark dat 's zomers een naturistenterrein is. In de winter wordt het naturisme uiteraard uitsluitend binnenshuis, in het overdekte zwembad en in de sauna bedreven.
We komen hier regelmatig en telkens weer treffen me de onbevangenheid, natuurlijkheid en vanzelfsprekendheid waarmee iedereen hier naakt loopt te zijn. Er gelden dan andere normen en waarden, die niets te maken hebben met de lijfcultus die in de sterreclame en de samenleving zo wordt opgefokt en aangeprezen.
Als er al geen sprake is van een grotere en gemakkelijker acceptatie dan toch tenminste van een vergaande tolerantie.
Zou het niet zo kunnen zijn dat de schaamte ons ervan weerhoudt ons eigen lijf te accepteren als bij ons, bij mij horend en als gevolg daarvan een werkelijke harmonie, de beleefde eenheid, danig in de weg staat?
Ik vraag me wel eens af of het functionele lijfelijke contact dat verpleegkundigen met patiënten (moeten) hebben niet vooral vaak handelingsgericht blijft vanwege een diepgewortelde angst voor de bewust gekozen lijfelijke aanraking, die immers ook heel zorgend kan zijn.
In hoeverre is het schermen met het recht van de patiënt op privacy niet een excuus voor het onvermogen van de hulpverlener?
Dat zou pas holistisch zijn: de aanraking als onderdeel van de zorgverlening, zeg maar verpleegkundige actie.

1/1
Oud en Nieuw: mijmertijd.
Tijdens het terugbladeren in oude dagboeken trof ik een familiestamboom aan die teruggaat tot 1786, de tijd van de Franse revolutie en de Bataafse Republiek.
Vijf vellen A4 vol namen, data en plaatsen. Een saai document voor buitenstaanders, maar een indrukwekkende en nieuwsgierig makende lijst voor mij als directe afstammeling van deze mensen.
Toen ik de lijst voor het eerst zag realiseerde ik me ineens heel bewust dat elk mens een heel eigen, hoogst persoonlijke geschiedenis heeft en altijd op de een of andere manier de sporen uit zijn verleden meedraagt. Ook daarin moet dus sprake zijn van een samenhang, een geheel, een doorlopende lijn.
Maar om daar iets meer van te begrijpen heb ik nog veel feiten en antwoorden op vragen aan het verleden te ontfutselen.

2/1
Op 27 februari 1942 noteert Etty Hillesum - een 27 jarige Joodse vrouw - in haar dagboek: 'Het angstaanjagende is dat systemen boven mensen uitgroeien en mensen in een satanische greep houden, ontwerpers zowel als slachtoffers van dat systeem, zoals grote gebouwen en torens, door mensen met eigen handen gebouwd, boven ons uitrijzen, ons beheersen en over ons kunnen instorten en ons bedelven'.
Dat lijkt me nu wel het grootste gevaar van het holisme: dat een visie verwordt tot een gesloten systeem, dat greep op ons krijgt in plaats van dat wij greep houden op het systeem.
En Hillesum wist waarover ze schreef, als Joodse in de tweede wereldoorlog.

3/1
Met mijn dochter en haar vriendje hadden we een gesprek over eerlijkheid en betrouwbaarheid. Wat me opviel was hoe moeilijk zij het vonden om hun 'echte ik' te laten zien, uit angst om te worden afgewezen en om niet te worden geaccepteerd.
Regelmatig viel het woord 'waarmaken', verschrikkelijke verworvenheid van een hoofdzakelijk op prestaties en uiterlijkheden gerichte samenleving.
Mij lijkt dat het holisme pas echt kans van slagen heeft als het ons lukt om mensen te accepteren om wie ze zijn en niet om wat ze kunnen.
Absoluut gehanteerde normen en waarden, oordelen en vooroordelen, materiële welstand, sociale status en opgelegde maatschappelijke aangepastheid belemmeren een daadwerkelijk effectieve toepassing van het holisme, zolang we niet in staat zijn om de betrekkelijkheid van die waarden in te zien.

4/1
Een vriendin belt op. Haar dochter is verkracht.
En weer bekruipt me het gevoel dat het holisme onzin is omdat het niet alleen geen antwoord geeft maar niets te maken heeft met de werkelijkheid, déze werkelijkheid die het volslagen tegendeel is van heelheid, eenheid, harmonie tussen mensen, tussen vrouwen en mannen.

5/1
In juli vorig jaar publiceerde Hervormd Nederland een interview met de Leidse emeritus-hoogleraar prof. Dr. Berkhof.
Hij stelt o.a. dat de christelijke kerken geen boodschap hebben aan het holisme dat - volgens Berkhof - op pantheïsme (=veelgodendom) lijkt.
Nou had ik me al vaker afgevraagd of het holisme niet een soort nieuwe godsdienst was, maar de afwijzing van Berkhof gaat me te ver.
Een diepgaande studie van alle aspecten van het holisme heb ik - nog? - niet gemaakt, maar wat ik tenminste begrepen heb is dat de aanhangers en voortrekkers vooral proberen een synthese tussen het oosterse en westerse denken tot stand te brengen. Of holistischer gesteld: men gaat er vanuit dat er een samenhang is tussen het oosterse en westerse denken.
Daarbij worden alle aspecten van het leven, dus ook de religies, betrokken. Maar om dat nou pantheïsme te noemen…
Eerder lijkt me het holisme uitstekend te kunnen gedijen op het gedachtegoed van het humanisme, al zal de ware humanist mijn denkbeeld waarschijnlijk volstrekt van de hand wijzen en de gelovige bepleiten dat het christendom een uitstekende bedding kan zijn.
Zo blijft het holisme volledig ongrijpbaar.

6/1
Als medebeoordelaar lees ik de laatste maand nogal wat verpleegkundige scripties. Meerdere studenten kozen 'zelfzorg' als onderwerp. Verschillende keren kwam ik de bewering tegen dat zelfzorg een voorwaarde is voor een zinvol leven. Ik vond die uitspraak nogal absoluut en zocht op wat het leerboek 'Met zorg verplegen' daarover beweert.
Gelukkig wordt er wat genuanceerder en diepgaander over geschreven, al laten de auteurs veel te raden over.
Want hoe wezenlijk zelfzorg ook is, de hierboven aangehaalde uitspraak leidt maar al te gemakkelijk tot het omkeren van de redenering: het bestaan is niet meer zinvol, wanneer een mens niet meer in staat is voor zichzelf te zorgen.
Sinds ik kennis maakte met het werk van de Oostenrijkse psycholoog Victor Frankl ben ik voorgoed van dat idee genezen. Zinvol leven, stelt Frankl, hangt niet eerst en vooral af van de subjectieve beleving, maar van je eigen keuzes; hij spreekt van de wil om zinvol te leven.
Het gaat niet om zinvol zijn, als daar al een objectief criterium voor is, maar om zin geven.
Wellicht kan het holisme een fundamentele bijdrage leveren aan die zingeving, door de gedachte dat, in relatie tot de ander, mijn leven per definitie zin heeft, omdat ik deel uitmaak van en deel heb aan dat grote geheel.

7/1
Soms gebeurt het zonder dat je er erg in hebt, zoals vanavond. Redenen genoeg om stickchagrijnig te zijn en me in ieder geval bekaf te voelen.
Dan zonder aanleiding, van het ene op het andere moment, een besef van geluk en blijheid: er is zoveel om blij mee te zijn dat het plotseling weer alleszins de moeite waard is om te leven.
Dat besef is zo sterk dat het alle negatieve gevoelens, alles waar je onvrede over hebt, reduceert tot kleine problemen die allemaal te overwinnen zijn.
Het is ook op deze momenten dat ik me sterker dan anders realiseer dat ik deel uitmaak van een groter, onzichtbaar maar reëel geheel.
En tenslotte ben ik me er vooral dan van bewust - zonder dat ik het uit kan leggen - dat het holisme meer waarheid bevat dan ik met mijn brein kan beredeneren.

8/1
Of voor de verpleging het holisme het enige en uiteindelijke alternatief is voor het medische model waaruit onze discipline ontstond blijft voor mij voorlopig een open vraag.
Dat we af moeten, eens en voorgoed, van dat gesegmenteerde, fragmentarische denken (beter bekend als het reductionisme) staat voor mij als een paal boven water.
Op dit moment lijkt daarvoor het holisme een aanvaardbare tegenpool.
Maar het holisme als wat? Dat is me nog altijd niet duidelijk: als een uitgangspunt, dus een aanvaarde beschouwing over de wereld en wie haar bewonen; als een visie die meer waar wordt, naarmate je er beter vorm aan weet te geven; als een denkkader (een paradigma) voor leven en welzijn, zowel in mijn persoonlijk leven als in mijn werk; of het holisme als een gedroomde toekomst, een verlangen dat ooit eens bereikt zal worden?

24/1
Ruim twee weken heb ik deze notities laten liggen om er enige afstand van te nemen.
In die periode ben ik amper bewust met het holisme bezig geweest, niet in mijn denken en voelen, niet in mijn gedrag en handelen
Een directe samenhang tussen alle afzonderlijke aspecten die samen mijn leven zijn heb ik niet kunnen vinden.
Wel heb ik een dieper besef gekregen van het feit dat ik intens leef en dat het leven meer dan de moeite waard is om geleefd te worden.
En dat niet alleen in de momenten die ik ervaar als positief, maar ook en soms meer in situaties van strijd, pijn en verdriet.
Al die elementen bepalen samen voor mij de inhoud van wat leven is, van wat mijn leven is.
Als iemand me zou vragen of het misschien anders en beter zou kunnen zou ik zeggen: oppervlakkig gezien is er wel het een en ander dat beter en wellicht gemakkelijker zou kunnen. Maar de gemakkelijke kant van het leven hoort niet bij mij, omdat het een leven is zonder uitdagingen.
In die zin bestaat 'mijn' holisme uit de samenhang tussen de dingen, die een dringend appèl op me doen om het leven de moeite waard te maken, voor mezelf en anderen.
Cultuur, politieke en persoonlijke overtuigingen van een ieder wil ik respecteren, maar hebben uiteindelijk niet het laatste woord.
Wellicht betekent holisme in de eerste plaats: mensen ruimte geven en helpen ontdekken hoe bevrijdend het is om hun eigen ruimte te scheppen.
Naarmate ik er langer over nadenk kom ik meer tot de overtuiging dat holisme bepaald geen verworvenheid is van het 'ik-tijdperk' zoals wel eens wordt beweerd. Integendeel!
Holisme pleit juist voor het 'wij', voor de mens die ik ben in de samenhang met de ander en de anderen.
Die gedachte is er vooral op uit er naar te streven de ander tot zijn recht te laten komen, omdat het de enige manier is waarop ik zelf tot mijn recht kan komen.
Dit laatste noterend schoot me een uitspraak te binnen, die ik las in een roman van Marguerite Yourcenar. Zij legt die woorden in de mond van Zeno, de hoofdpersoon in 'Het hermetisch zwart'.
Het lijkt me een goed citaat om deze notities mee af te sluiten:
Zeno spreekt in dit verband over God:
'Moge het degene die misschien is behagen, om het hart van de mens te verruimen naar de maat van alle leven.'

Fassbinder's stuk 'Het Vuil, de Stad en de Dood' is dit seizoen
in de Nederlandse theaters te zien

Terug naar deel 1