Gesprek naar aanleiding van de voorstelling Antigone,
gespeeld door Het Haarlems Toneel.
De première vindt plaats op 1 maart in de Stadsschouwburg van Haarlem.
door Birgit Spoon
Antigone opnieuw vertaald
Dramaturge Renée du Bois is met haar collega, artistiek leidster
Joanna Bilska, verantwoordelijk voor het 'inverse' vertalen van Antigone
in één maand. Een hele prestatie die veel inzet vergde en
waar Het Haarlems Toneel terecht trots op is.
Uit de Oudgriekse vertaling, zes Nederlandse Antigone vertalingen, een
paar Engelse vertalingen en een Vlaamse- en Duitse vertaling is een Antigone
vertaling ontstaan die rekening houdt met de prachtige taal en het oorspronkelijke
karakter van Sophocles' tragedie.
"Alle teksten naast elkaar leggen en proberen steeds de essentie te
vinden van wat er staat en dat op je eigen manier proberen weer te geven."
Renée du Bois en Joanna Bilska hebben geprobeerd een bepaald metrum
in de tekst te stoppen, wat overigens niet wil zeggen dat de Antigone tekst
helemaal jambisch vertaald is, maar er is wel rekening gehouden met ritme.
Hier en daar is zelfs spaarzaam rijm gebruikt. Met name raakte mij een
fragment uit de koortekst: "Op de wereld is er veel waar je verstand
bij stil staat, maar niets dat meer verbijstert dan de mens."
De mens die ons hier verbijstert, is koning Creon die Antigone verbiedt
haar dode broer Polyneices te begraven.
Het ritueel van rouwen en het laatste eerbetoon aan de doden is één
van de oude waarden waarin Antigone gelooft en zich aan vastklampt temidden
van haar chaotische omgeving.
Omdat in de 'Haarlemse' vertaling gestreefd wordt naar een zekere tijdloosheid
van de tekst, wordt er van de spelers nogal wat geëist.
"De taal is niet volledig realistisch, het is toch poëzie en
dat is wel moeilijk werken."
In de taal mogen geen modieuze stopwoordjes sluipen. Daarom is het voor
de cast zaak om zich heel precies aan de tekst te houden. Alle dingen die
je toevoegt, verarmen uiteindelijk de tekst.
"De oorspronkelijke taal van Sophocles is ook gestileerd, is ook een
poëtische taal, dus dat wil je in het Nederlands behouden."
Het bezwaar van Renée du Bois tegen sommige Nederlandse vertalingen
is, dat te vaak geprobeerd is, de taal van Sophocles naar het huidige Nederlands
toe te trekken waardoor het een bepaalde poëtische waarde verliest.
De Oedipus sage
Het meisje Antigone stamt uit een familie waarin incest, bloedvergieten
en bedrog voorkomt.
Oedipus, haar vader, is getrouwd met zijn bloedeigen moeder Iocaste. Daaruit
zijn Antigone, haar zusje Ismene en haar broers Eteocles en Polyneices
voortgekomen.
Als uitkomt dat Oedipus zijn eigen vader vermoord heeft, vervolgens met
zijn eigen moeder trouwde, zonder dat beiden daar weet van hebben, steekt
hij zich de ogen uit en verlaat zijn stad Thebe.
In de chaos die heerst maakt koning Creon zich op voor de verovering van
de stad. Eteocles strijdt voor Thebe maar Polyneices komt met een leger
om Thebe plat te branden, opdat Creon de prachtige stad niet in handen
krijgt. Beide broers falen en vinden de dood. Echter alleen Eteocles wordt
als een held eervol begraven omdat hij voor Thebe wilde strijden. Polyneices
wordt tegenover de bevolking zwart gemaakt en zijn dode lichaam blijft
onbedekt op het strand liggen. Een prooi voor aasgieren.
Creon verkondigt, dat iedereen die het lichaam ook maar nadert en Polyneices
de laatste eer wil betonen, zal worden gedood.
Antigone weerstreeft Creon's verbod en bedekt het lichaam met zand. Creon
is te laf om haar direct ter dood te brengen voor deze daad en verbant
haar naar een grot, afgesloten van de buitenwereld. Daar mag ze gruwelijk
aan haar einde komen.
Creon's zoon Haemon die met Antigone verloofd is, gaat naar haar op zoek.
Daar wacht hem een treurige verrassing want Antigone heeft zich opgehangen
aan haar eigen sluier. Haemon doorsteekt daarop zijn hart en sterft.
Antigone's moeder, ondertussen getrouwd met Creon, is radeloos van verdriet
en pleegt zelfmoord. De tragedie Antigone laat je achter met een afschuwelijk
gevoel omdat een mens niet kan bevatten wat daar allemaal gebeurd is. Een
feit dat voortdurend als thema terugkeert in de voorstelling.
Antigone nu
Aan de ene kant is Antigone een klassieke tragedie maar aan de andere
kant zitten er in deze tragedie zoveel aangrijpingspunten en herkenbare
gebeurtenissen uit de tegenwoordige tijd. De zeggingskracht van het stuk
is door de tijd heen bewezen.
"Het begraven van je doden, dat is iets dat voor de mens heel belangrijk
is. Op het moment dat men niet de gelegenheid krijgt om afscheid te nemen
van de doden is een leven niet 'af'. Dat is iets heel essentiëels."
Ik moest denken aan de stad Mostar, verdeeld in een Kroatisch en een Servisch
gedeelte, vorig jaar voor het eerst weer verbonden door een noodbrug, maar
geestelijk nog helemaal niet verbonden. Één van de twee partijen
werd niet rustig in staat gesteld om hun graven in het andere deel van
de stad te bezoeken en een jongen moest zelfs voor zijn leven rennen, weg
van de dreigende menigte.
Dat je dit op de televisie meemaakt vanuit een luie stoel is te onbegrijpelijk
voor woorden. Een zaak die je niet kunt bevatten, laat staan dat je de
vreselijke gebeurtenissen in een land als Rwanda kunt bevatten.
"Dat is ook groter, dan je je feitelijk kan voorstellen, en tóch
gebeurt het. En dat is hetzelfde wat er ook met Antigone gebeurt. Het is
groter dan je je kan voorstellen en tegelijkertijd gebeurt het."
Heel bewust proberen Renée du Bois en Joanna Bilska deze thematiek
te laten zien door middel van Antigone, die overeind staat temidden van
de gruwelen.
Naast het thema 'het kunnen begraven van je doden' speelt in Antigone ook
de incestvloek.
"Stel dat je als kind weet, dat je uit een incestueuze relatie voortkomt,
dat is natuurlijk al een vloek die op je rust."
Iemand die op die manier in het leven staat zal veel meer behoefte hebben
om zo normaal mogelijk te leven. Dat wordt bereikt door vast te houden
aan waarden.
De hoofdrol Antigone
De jeugd van Antigone binnen het vervloekte geslacht Oedipus, moet
er de oorzaak van zijn dat zij een koppig personage is. Daarnaast is zij
duidelijk een jonge vrouw.
Om die reden wilde Het Haarlems Toneel een jonge actrice vinden voor de
rol van Antigone, maar dat lag niet zo eenvoudig.
"Er zijn niet zo veel heel jonge actrices die technisch genoeg in
huis hebben om zo'n buitengewone rol neer te zetten."
Toch heeft men in Marieke Kruijf zo'n actrice gevonden. Eerder debuteerde
zij al bij Het Haarlems Toneel in Arcadia van de Engelse schrijver Tom
Stoppard.
Ik ben erg benieuwd naar haar acteren, wat zeker niet de gemakkelijkste
klus zal zijn.
"Wat er met Antigone gebeurd is, is natuurlijk de ene vreselijke,
ellendige gebeurtenis na de andere en je moet ontzettend uitkijken voor
een soort valse 'pathétique'. Dat is heel lastig van die rol, om
daarmee om te gaan." Je moet een vorm vinden om dat over te brengen.
De enscenering
Antigone is gesitueerd in een ouderwets café-restaurant nadat
er een oorlog heeft gewoed in die stad. Het is de bedoeling dat de toeschouwer
kijkt naar een tijd van wederopbouw; het café moet ooit erg mooi
en druk bezocht zijn geweest, maar het is te zien dat de oorlog erover
heen gegaan is.
De aankleding van het café en de kostuums die de acteurs dragen
zijn heel modern, wat de link legt naar het heden en duidelijk verwijst
naar de huidige politieke situatie in het voormalige Joegoslavië.
"We wilden Antigone ook duidelijk naar 'het nu' halen. Die problematiek
is van alle tijden en ook van nu." Daarom vertegenwoordigt in het
café degene die achter de tap staat, de rol van het koor.
In de Griekse tragedies is het koor de instantie die commentaar levert
op het thema en/of meejammert met de personages. In die zin verschilt de
man achter de tap ook niet zoveel van het koor, omdat hij als klankbord
dient voor zijn klanten. Eigenlijk praat hij aan beide kanten mee en geeft
nu eens die, dan weer die gelijk. Ik vind het een originele vondst en ben
benieuwd naar het spanningsveld tussen cafébezoekers en de man achter
de tap, die tegelijkertijd ook de eigenaar van het café is.
Krzysztof Babicki en Het Haarlems Toneel
Krzysztof Babicki is een Poolse regisseur, afkomstig uit de stad
Krakau.
Bij Het Haarlems Toneel heeft hij vorig jaar List en Liefde van Schiller
geregisseerd.
Renée du Bois en Joanna Bilska waren eigenlijk op zoek naar een
Duitse regisseur. Schiller is immers de Duitse trots en vanwege een hele
opvoeringstraditie, is er in dat land zoveel kennis aanwezig omtrent Schiller's
oeuvre. Via via kwam Joanna Bilska op het spoor van Krzysztof Babicki en
sinds die tijd is er een goede samenwerking met het gezelschap.
Het Haarlems Toneel, opgericht in 1991 door artistiek leidster Joanna Bilska,
is het huisgezelschap en vaste bespeler van de Haarlemse Stadsschouwburg.
Gemiddeld worden er drie grote- en twee kleine zaalprodukties per jaar
gebracht. Speciaal voor middelbare scholieren worden allerlei projekten
georganiseerd zoals een kijkje achter de schermen bij de totstandkoming
van een toneelproduktie en speciale aandacht voor produkties die op de
boekenlijsten staan.
Antigone is dit jaar onderwerp van het eindexamen Grieks.
Bronnen:
