Terug naar overzicht
Boeiende essays over de psychologie van het leiderschap
Leiderschap blijft een actueel en fascinerend verschijnsel en belangrijker dan ooit voor arbeidsorganisaties om te overleven.
Het is de verdienste van organisatieadviseur Manfred F.R. Kets de
Vries dat hij de lezer deelgenoot maakt van zijn visie op de innerlijke
belevingswereld van topmanagers/leiders en hun medewerkers/volgelingen.
Zijn boodschap is helder: Er is niets mis met het uitoefenen van macht
als de leider een evenwichtig gevoelsleven heeft ontwikkeld waarbij de
liefde voor zichzelf en zijn medemensen sterker is gegroeid in verhouding
tot zijn al dan niet verwerkte frustraties en daarmee gepaard gaande haatgevoelens.
Hij gaat als adept van Freud de diepte in aan de hand van zijn omvangrijke
literatuurstudies en persoonlijke ervaringen in adviesgesprekken met ondernemers.
Hij selecteert uit dat laatste zijn 'ongewone ontmoetingen'.
En terecht. Want als je de misvormingen en verminkingen van menselijke
groei analyseert, kun je een beter beeld krijgen van hoe het wel moet.
De regel wordt bevestigd door de uitzondering. Hij vraagt zich af wat zich
afspeelt in de psyche van de leider. In zijn beschrijvingen staan daarbij
de dwaasheid en zwendel van leiders nogal centraal. De duistere wereld
van de onbewuste drijfveren.
Het is een vorm van obscurantisme die je bijvoorbeeld ook bij organisatiesocioloog
Cor Lammers aantreft.
Zijn uitgangspunt begint letterlijk bij de geboorte van de leider. Het
kind voelt als eerste de tepel en ziet het gezicht van de moeder. En dan?
Ja, dan wordt het zeer complex. Dan worden er spiegels ervaren en geconstrueerd
van zichzelf en de omgeving. En die hebben gevolgen voor de beleving van
de werkelijkheid en het leiderschapsgedrag. Constructief of destructief
gedrag of ergens er tussenin.
Spiegels als medicijn voor een onderontwikkeld gevoelsleven
Ieder mens is een leider. Van zichzelf, zijn of haar gezin, van
de geplande vakantiereis. Sommigen zijn president-directeur van een commerciële
onderneming, leider van een land en heel af en toe is er iemand die de
wereld denkt te regeren.
Het probleem daarbij is dat mensen kunnen leiden aan alexithymie: het onvermogen
om emoties te herkennen en er mee om te gaan.
In Leiders Narren en Bedriegers laat Manfred Kets de Vries een groot aantal
leiders de revue passeren. Hitler is een vruchtbaar voorbeeld. En Lyndon
Johnson, Harry Truman, Eisenhower, Giscard d'Estaing, Saddam Hoessein.
Hij laat ook cliënten uit zijn adviespraktijk onder pseudoniem aan
het woord. Zoals de topmanager van een elektrische apparatenfabriek die
plotseling zijn overleden vader opvolgde. Iedereen in de onderneming vond
dat hij het goed deed. Er was een extern adviseur voor nodig om vast te
stellen dat hij te weinig initiatieven nam, te veel informatie achterhield,
onzeker was, te weinig kennis had. De spiegel van zijn ondergeschikten
was te positief geweest. Dat kan zelfs leiden tot ja- knikkers en hielenlikkerij.
Adlai Stephenson zei ooit: 'Dat is niet erg als je maar niet inhaleert.'
De narcist, die aan een overdosis eigenliefde leidt, zal de feedback van
zijn medewerkers negeren.
Eigenliefde kan zelfs omslaan in zelfbeklag en zelfhaat. Zo rechtvaardigde
Richard III zijn geniepig en vals gedrag door zijn fysieke onaantrekkelijkheid.
Hitler vond het een gemene streek van het lot dat hij in armoede was geboren
in een tijd van orde en rust.
Er zijn veel managers die leiden aan een groot emotioneel tekort. Dat zijn
de robotten, de clonen, de companymensen, de superaanpassers, de conformisten
met weinig authenticiteit, de verwisselbare acteurs, de systeemmensen,
de dode zielen.
Kets de Vries graaft veel in de kinderjaren van leiders voor zover hij
dat kan reconstrueren.
De nar
Humor is een goed tegenwicht voor machtsuitoefening. De hofnar is
het prototype ervan. Hij benadrukt de relativiteit en roept de overmoedige
subtiel tot de orde. Hij is het medicijn voor de hybris: degene die overmatige
eigendunk bezit en de goden tart.
De harlekijn, de zot, de paljas, underdog, clown, imitator, en de goochelaar
wordt het symbool van het menselijk tekort. Hij bewaakt de werkelijkheidszin.
Hij is de spiegel voor anderen, de bemiddelaar tussen leider en volgeling.
Hij is grappig en griezelig tegelijk. De spotter als levende karikatuur.
Hij kan zelfs uitgroeien tot morosoof: de dwaze wijze!
Kets de Vries geeft een schokkend voorbeeld van president directeur Gerald
Ratner van een grote winkelketen die tijdens een interview met een krant
zijn goedkope sieraden "waardeloze troep" noemde. De rel die
daaruit voortvloeide dwong hem uiteindelijk tot aftreden.
Ondernemers dienen zich opzettelijk te omringen met mensen die openhartige
feedback geven. In dat verband wordt een trots citaat gegeven uit de autobiografie
van de Franse industrieel Bernhard Tapie. Kets de Vries wist op het moment
dat hij zijn essays schreef nog niet dat deze man op 14 december 1994 failliet
werd verklaard en uit de politiek gegooid wegens malversaties. Anders had
hij kunnen paraderen in zijn hoofdstuk over de bedriegers.
De bedrieger
Ieder mens is in zekere mate een bedrieger als je uitgaat van de
normale spanning tussen het publieke zelf en het private zelf. Maar je
kunt een stap verder gaan: het totaal verstoorde identiteitsbesef, het
misvormde superego, de fantast. Voorbeelden te over. Anthonie de Angelis
verkocht miljoenen liters niet bestaande slaolie.
Hoogmoed komt voor de val. In Zweden werd Refaat EL Sayed uitgeroepen tot
de man van het jaar. Hij haalde zijn privévermogen en zijn bedrijfskapitaal
door elkaar. Hij deed alsof hij was gepromoveerd als biotechnoloog, manipuleerde
met aandelenkoersen. Hij was één van de rijkste industriëlen
en kreeg tenslotte 5 jaar gevangenisstraf.
Machtsmisbruik
In zijn hoofdstuk leiderschap en machtsmisbruik ziet Kets de Vries
het gedrag van Adolf Hitler als het meest extreme voorbeeld ervan. Hij
brengt ook Saddam Hoessein ten tonele. Diens naam betekent: Hij die de
strijd aangaat. Straatarm opgegroeid, uit stelen gestuurd, weggelopen van
huis zonder vader, opgevangen door een oom met sterke nazisympathiën,
carrière in de Bathpartij vol moord en doodslag, zichzelf tot president
verklaard met het doel Nebukadnezar te evenaren en de Arabische volkeren
te verenigen.
Robert Maxwell
In de Westers industriële wereld wordt Robert Maxwell als voorbeeld
gesteld. Er vallen daarbij geen doden, afgezien van zijn eigen mysterieuze
verdwijning tijdens een bootreis. Al 20 jaar daarvoor hadden inspecteurs
van het Britse ministerie van handel voor hem gewaarschuwd. Hij was lang
en knap, een sterke persoonlijkheid, roekeloos met een ongerechtvaardigd
optimisme. Onbuigzaam en vijandig naar de vakbonden. Hij had een ongekend
strikt toezicht ingesteld op alle uitgaven in zijn bedrijven. Hij plunderde
de pensioenfondsen. Was onmededeelzaam. Had een enorme behoefte aan veiligheidsmaatregelen,
luisterde telefoons af en kon zowel charmeren als terroriseren. Hij voedde
zijn kinderen op met het credo: consideratie, concentratie en concisie.
Eigenschappen die hij zelf niet in zijn gedrag toeliet. Zo ontsloeg hij
één van zijn zoons, omdat hij niet door hem van het vliegveld
werd afgehaald. Hij bleek een keizer zonder kleren.
Conclusies
Tenslotte geeft de auteur zijn conclusies: Managen is het kanaliseren
van energieën in een organisatie naar een gemeenschappelijk doel.
Het dient gebaseerd te zijn op innerlijke overtuiging waarbij een realistische
toekomstvisie in harmonie moet zijn met de omgeving. Die moet gedeeld worden
met medewerkers. Het gaat om vertrouwen, communicatie, zelfinkeer, het
scheppen van arbeidsvreugde, aanvoelingsvermogen, verbeeldingskracht en
persoonlijk psychisch evenwicht. We zouden de ontwikkeling van het gevoelsleven
door het verstand moeten laten leiden en daarbij moeten zoeken naar een
doeltreffend evenwicht tussen emotionele en fysieke innerlijke en uiterlijke
werelden. Verder moeten we het vermogen ontwikkelen tot introspectie, luisteren,
meevoelen.
ROBERT VAN GEMERT