Macht of vrijheid: kruistocht tegen de Katharen

Bram Moerland:
'Montsegur: gnosis, gnostiek en de katharen'

De eerste eeuwen van het jonge christendom waren gevuld met (verhitte) discussies over wat nu het 'ware' christendom was. Een van de kernpunten van deze discussie was of een christen zelf kon bepalen hoe te handelen en te denken of dat daar richtlijnen voor nodig waren. De uitspraken van Jezus en zijn volgelingen waren onduidelijk vastgelegd en op meerdere manieren uit te leggen. Moest de nadruk liggen op de persoonlijke vrijheid of op richtlijnen? De meningen liepen sterk uiteen. Misschien was het wel onvermijdelijk dat 'de richtlijnen' gewonnen hebben. Deze groep zag de 'noodzaak' machtsmiddelen te ontwikkelen om de 'onwetenden' te helpen een goed christen te zijn. Dit leidde ertoe dat de bisschop van Rome, de plaats waar Petrus naar toe was gekomen, een speciale functie kreeg, deze werd 'de paus'. De combinatie van enerzijds een hiërarchisch pausdom en anderzijds het christendom als staatsgodsdienst zorgde in de loop der eeuwen voor een goed geoliede machtsstructuur, die de gelovige de wet voorschreef. Het was eeuwenlang voldoende om als ketter gezien te worden wanneer je een kopie van het nieuwe testament bezat en in staat was dit te lezen. Zelf nadenken en lezen was op zijn minst verdacht. Vanaf de vijfde eeuw had de Katholieke (= algemene, universele) Kerk de touwtjes in handen. Dit ten koste van 'afwijkende' groeperingen, die vaak Gnostiek waren.

Wat is Gnostiek?
Gnosis betekent 'kennis', opgevat als innerlijke kennis. Iemand die zichzelf Gnosticus noemt zegt een 'eigen' kennis te hebben over het christelijke handelen en denken. Deze komt uit het innerlijk voort en niet uit een uiterlijke bron. Het goddelijke is in de mens, want de mens is naar het beeld van God geschapen. Het 'Koninkrijk in jezelf', werd hierbij vaak aangehaald als voorbeeld van een uitspraak van Jezus die de gnosis bevestigt.

Wat zijn een aantal belangrijke verschillen tussen de katholieke geloofsleer en de gnostieke:

Deze verschillen alleen waren al genoeg voor heftige polemieken, vervolgingen en excommunicaties. De gnostici werden gezien als een bedreiging van het 'ware geloof' want zij hadden hun eigen wetten. Dit werd nog versterkt door het feit dat zij door hun studie van de bijbel gefundeerd weerwoord konden geven.

Toen ik tijdens mijn studie culturele antropologie bij het keuzevak kerkgeschiedenis durfde te beweren dat macht er toe geleid had dat het katholicisme had 'gewonnen', keek de docent mij aan alsof ik zat te vloeken. Iedereen, inclusief deze protestante docent 'wist' toch dat de gnostici 'nooit' gelijk hadden gehad. Discussie of nuancering was niet mogelijk. Interessant is dat Bram Moerland bijna hetzelfde heeft meegemaakt (evenals Elaine Pagels, schrijfster van de Gnostic Gospels). Gnostieke groeperingen zijn zo oud als het christendom en al even lang dwarsgezeten en vervolgd. De laatste in het openbaar opererende gnostici waren de Katharen.

De Katharen
De Katharen hadden in de 12e eeuw een bloeiende cultuur ontwikkeld in het zuiden van Frankrijk en het Noorden van Spanje. Wetenschap, kunsten en 'beschaving' stonden op een hoog peil. Katholieken, Katharen, moslems en joden leefden in harmonie samen. Deze samenleving had zoveel invloed dat het er op begon te lijken dat het katholicisme verdrongen zou worden. Dit was een doorn in het oog van zowel de Noord-Franse adel als het Pausdom. Deze combineerden hun macht en in de zogenaamde kruistocht tegen de Katharen werd Zuid-Frankrijk onder de voet gelopen en de hoogstaande samenleving van de Langue d'Oc verpletterd.

Innocentius III zag zijn opdracht op de volgende wijze: Op mij is van toepassing het woord van de Profeet: 'Ik heb u gesteld tussen volkeren en koninkrijken opdat gij zult uitroeien en vernietigen, en ook opdat gij zult bouwen en planten'. Klare taal. Dit gecombineerd met een algehele vergeving van zonden voor iedereen die mee deed aan deze kruistocht zorgde voor een enthousiast kruisleger. De hieropvolgende 'slachting' kostte tienduizenden mensen (in Beziers in 1209 alleen al 20.000) het leven, waaronder vele katholieken. Het katholieke leger moordde ook katholieken uit die bescherming zochten in de kerken. Het laatste Kathaarse bolwerk, de burcht Montsegur werd in 1243 bestormd en veroverd. Het Katharisme was bedwongen.

Het einde van het Katharisme?
Het Katharisme was zo goed als uitgeroeid. Ieder, die gerechtigd was de sacramenten toe te dienen was (op de brandstapel) overleden. Een zwak restje Katharisme bleef over. Op deze restgroep werd gejaagd door de in de 13e eeuw opgerichte inquisitie. Het boek Montaillou van Le Roy Ladurie uit 1978 behandelt een versie van het Katharisme die niet meer te vergelijken viel met het oorspronkelijke. Dit is niet verwonderlijk, het boek speelt zich af in 1320, ruim 70 jaar na de val van Montaillou. Een extra belemmering van dit boek is dat het samengesteld is uit verslagen van de inquisitie, niet de meest objectieve groep om over het Katharisme te spreken. Was de Gnostiek totaal verloren? Nee, veel zogenaamde 'geheime genootschappen' beriepen zich op de gnostiek als het ware christendom. Kathaar betekent trouwens 'zuivere' en is de basis van het woord 'ketter'. Historische groepen als de Rozekruisers zien in het Kathaarse erfgoed een voorloper van hun opvattingen.

Hoe is de situatie nu?
Een van de argumenten die de katholieke kerk gebruikte om aan te tonen dat de Gnostici ongelijk hadden, was dat de Gnostiek zich beriep op teksten die niet 'correct' waren. Toen de kerk begon te dreigen geloofsgemeenschappen te straffen die zich bezighielden met 'incorrecte' teksten kozen veel groepen eieren voor hun geld en vernietigden deze. Er waren ook groepen die de betreffende tekstrollen verstopten in plaats van ze te vernietigen. In 1945 werd bij Nag Hammadi in Egypte een stel van deze rollen gevonden. Van deze rollen zijn een aantal verbrand door degenen die ze gevonden hadden en diverse ervan zijn op raadselachtige wijze verdwenen. Deze rollen moeten trouwens niet verward worden met de Dode Zee rollen die in 1947 bij Qumram gevonden werden en afkomstig waren van een Esseens klooster. De rollen die overgebleven zijn worden nu door wetenschappers en theologen over de hele wereld bestudeerd. Het zal nog wel een tijd duren voordat een uiteindelijke conclusie getrokken kan worden uit het totale materiaal. Wat er naar voren komt uit Nag Hammadi-teksten als 'Het evangelie van Filippus' en 'Het evangelie der Waarheid' geeft al een trend aan. De geschiedenis van het vroege christendom zal in ieder geval gedeeltelijk herschreven moeten worden. De gnostieke richting in de vroege kerk was sterker dan werd gedacht en baseerde zich evengoed op teksten als het katholicisme. Teksten die vaak niet meer te achterhalen waren voordat de ontdekking bij Nag Hammadi werd gedaan. Het beeld van Jezus, de rol van de vrouw, de discipelen en met name de leer van Jezus die uit de Nag Hammadi-teksten naar voren komt is essentieel anders dan datgene wat het katholicisme naar voren brengt. In deze eeuw van individualisering en ontkerkelijking zal een christelijke richting die zich baseert op de individuele vrijheid zeker aantrekkingskracht hebben voor de 'twijfelaars' in de kerk. Er zijn, ook binnen de kerk, mensen die 'de God in zichzelf' zoeken. In die zin is de Gnostiek zeker nog niet geheel uitgeroeid. En de studies over de Nag Hammadi rollen zullen zeker nog stof doen opwaaien.

Het boek
Het boek van de filosoof Bram Moerland geeft een goed leesbaar overzicht van wat ik hierboven in het kort heb beschreven. Geschiedenis, filosofie en cultuurkritiek gaan hand in hand in dit uitstekende boek. Je hoeft echt niet in het christendom op zich geïnteresseerd te zijn om het met veel plezier te lezen.

JAN SPRONG

• 'Montsegur: gnosis, gnostiek en de katharen'
  Bram Moerland
  Uitg. Mirananda
  ISBN 90 6271 820 5

©St. NoPapers

Terug naar overzicht