VOORAF

Een aantal jaren geleden was ik algemeen manager van een school voor verpleegkundigen met 500 leerlingen, die het theoretische deel van de opleiding tot A-verpleegkundige verzorgde voor zeven ziekenhuizen. Het was een bruisende periode, waarin de verpleegkundige theorievorming nog volop in ontwikkeling was. In het kader van het thema mens- en maatschappijvisie werd ik uitgenodigd door de redactie van de Nieuwsbrief van de school om een stuk te schrijven over een destijds 'hot item': het holisme als mogelijke mensvisie voor de verdere theorievorming. Ik besloot om een aantal weken een thematisch dagboekje bij te houden, waarin ik mijn gedachten over het onderwerp aan het papier toevertrouwde. De publicatie veroorzaakte enige commotie, maar beantwoordde wel aan het doel: een bijdrage aan de stevige discussie over mensvisies.
Onlangs vond ik het originele schriftje terug en ik was verrast door de actualiteit van het onderwerp.
De verpleegkundige ontwikkelingen hebben niet stilgestaan, maar de gedachten over een al dan niet vermeende eenheid en samenhang der dingen is nog steeds (of opnieuw?) onderwerp van gesprek.
Vandaar dat ik het de moeite waard vond om het veertien jaar na dato opnieuw en ongewijzigd aan de openbaarheid prijs te geven.

Juli 2002
Harry Fleurke

13/12
Naarmate het begrip holisme meer tot het ingeburgerde begrippenkader van de verpleegkunde gaat horen, nemen bij mij de twijfels toe.
Steeds groter wordt de verwarring: is het holisme wel een echte mensvisie, een overtuiging, of is het veel meer een streven, een doelstelling?
Het holisme beweert immers dat alles met alles samenhangt, dat er sprake is van een eenheid der dingen: mensen ervaren zichzelf als een eenheid, een totaliteit.
In de roes van het enthousiasme heb ik dit standpunt, die andere kijk op mensen, te berde gebracht als een goede en verdedigbare basis voor de verpleegkundige theorievorming en de ontwikkeling van nieuwe verpleegmethodes en menselijke benaderingswijzen.
Waar eenheid samenhang betekent, is sprake van evenwicht, harmonie, zo bedacht en verklaarde ik de Ideeën achter het holisme.
Maar doordat ik meer over het holisme nadacht, er met mensen over sprak en er over las, werd het van een visie waarin ik mezelf kon vinden steeds vaker tot een irritatie, een vat vol vragen.
Misschien gaat het holisme wel uit van iets wat niet bestaat!
'De hele mens' ben ik nog maar zelden tegengekomen: iedereen draagt in zijn leven de soms scherpe scherven van gebrokenheid mee. We leven zo snel en zoveel komt op ons af dat het nauwelijks mogelijk lijkt om anders dan fragmentarisch te leven.
Natuurlijk is er bij de meeste mensen een streven naar heelheid, heelwording.
En misschien was de mensheid bij de oorsprong van zijn ontstaan ook wel in harmonie met zichzelf, de mensen om zich heen en met de natuur, zijn omgeving.
Maar de wens, het verlangen naar die eenheid, willen dat die eenheid er is, kan niet zomaar vertaald worden als: in wezen bestaat die eenheid al.
En dat is nou precies wat ik het holisme vind beweren en waarom ik steeds vaker denk dat van een streven of doel een uitgangspunt of visie is gemaakt.

14/12
Vanmiddag het Jongeren Advies Centrum bezocht. Op de kale, van grijze bakstenen opgetrokken muur van een gang had iemand met een zwarte viltstift gekalkt: 'Maak kapot wat jou kapot maakt'.
Mijn eerste gedachte was: gelukkige staat er 'wat' en niet 'wie'.
Zelfs al zou de oproep een positieve bedoeling hebben (bijvoorbeeld als een oproep tegen druggebruik), dan blijft dat negatief geladen, vernietigende woord 'kapot'.
Hoezo holisme?

Zowel in mezelf als om me heen ervaar ik het leven maar zelden als een samengesteld geheel, als een eenheid. Er is zoveel wat de aandacht opeist, zoveel dat je vraagt naar buiten te treden dat wat het holisme 'de totale mens' noemt betrekkelijk weinig aan bod komt. Dat geldt ook als het holisme niet meer zou zijn dan een duur woord voor 'jezelf zijn'…
In mijn denken speelt dat criterium nauwelijks een rol. Ik bedoel: er zijn maar weinig situaties die ik beoordeel vanuit de vraag of er wel rekening wordt gehouden met mij als 'totale mens'.
Situaties overweeg je, analyseer je: je weegt belangen af en stelt prioriteiten.
Uiteraard speelt in die afweging het begrip (mede-)menselijkheid een rol. Maar om dat nou holistisch te noemen… Laat staan dat ik bewust denk en handel vanuit een holistische mensvisie.
Waarschijnlijk zullen fervente holisten hiervoor de verklaring hebben dat ik het holistisch mensbeeld (nog?) niet in mezelf geïntegreerd heb.

15/12
Rutger Kopland schreef een gedicht waarin hij zijn visie op het schilderij 'Winter' van Pieter Brueghel weergeeft. Hij heeft het over het landschap dat '…verdwijnt in een landschap / dat er moet zijn, en er is, maar alleen / zoals een verlangen er is'.
Mijn landschap is het holisme: het moet er zijn, het is er, maar alleen zoals een verlangen er is.
Er zijn enkele terreinen waarop ik een visie heb die je wellicht holistisch zou kunnen noemen: literatuur en muziek.
Beide beschouw ik als gesloten systemen met de elementen eenheid, samenhang en evenwicht.
Daarom hou ik van poëzie, zij het met uitgesproken voorkeuren.
Daarom ook hou ik van klassieke muziek: cantates van Bach, motetten van Thomas Tallis, concerten van Vaughan Williams, sonates van Schubert.
Weliswaar zijn literatuur en muziek dus belangrijke aspecten van mijn leven, zij zijn natuurlijk niet het leven zelf. Muziek geeft kleur aan mijn leven: blijheid, geluk, rust, kortom: harmonie.
Muziek, het lezen (en af en toe schrijven) van gedichten laat me soms mijn eigen heelheid ervaren. Waarschijnlijk komt die beleving overeen met wat Maslow een 'peak-experience' of topervaring noemde. Maar het is een uitzonderingstoestand, geen constante.
Alleen de beleving van seksualiteit is in staat om dezelfde ervaringen op te roepen. Het gaat immers om een ervaring die zowel fysiek, psychisch als emotioneel is. Aldus Maslow. En voor mij zeer herkenbaar.
Wat zou de oprechte holist hierover beweren? Ik denk dit: het feit dat je je slechts in uitzonderlijke situaties bewust bent van je eigen eenheid, betekent natuurlijk niet dat je die eenheid niet bent, als je je er niet bewust van bent. Misschien zelfs wel integendeel.
Dus: de mens is zo'n 'ongedeelde eenheid' dat hij zich er niet eens meer van bewust is…

16/12
Aanhoudende regen, laag bij de grond hangende nevels, drassig gras, vage contouren van kale bomen in grijs- en zwarttinten. Zo hebben we vandaag P.'s grootvader begraven, in stilte, met een handvol mensen: een dochter en enkele klein- en achterkleinkinderen.
De begrafenis was sober, het verdriet verzacht door de hoge leeftijd van grootvader. Hij werd vijfennegentig.
Staande bij het graf, in het ogenblik stilte dat we betrachtten, schoot me die prachtige uitdrukking te binnen die we kennen voor het begraven: zijn lichaam werd toevertrouwd aan de aarde.
Terug naar de schoot van moeder aarde om de kringloop rond te maken.
Aarde, die vruchtbaar is en leven brengt, zij het soms met veel moeite.
Aarde ook die mensen aan zich bindt, gehinderd als we zijn door de zwaartekracht.
Zou het misschien kunnen zijn dat de mens eerst na zijn dood in staat is om één te worden met zijn omgeving, dat hij zich tenminste lijfelijk met de aarde kan verbinden?
We beseffen nauwelijks dat we niet alleen verantwoordelijk zijn voor het beheer en het behoud van de natuur, van de aarde in de meest brede zin van het woord, maar dat we er zelf deel van uitmaken.
Ook wat dat betreft heeft het holisme de feiten, de realiteit, tegen.
Dat de totale mens één en ondeelbaar is waag ik al te betwijfelen. Dat de mens deel uitmaakt van een ander gesloten systeem in eenheid en verbondenheid met zijn omgeving, de natuur, de aarde, acht ik hoogst onwaarschijnlijk. We zijn vervreemd van de natuur.
Anderzijds zijn we zozeer gebonden aan de aarde, aan de zwaartekracht van de dagelijkse beslommeringen, aan de 'maeander van het dagwerk', zoals Ida Gerhardt het treffend noemde, dat we er zelden van los kunnen komen om iets van die eenheid te ervaren.
Daar is ondermeer voor nodig: je onttrekken aan de zwaartekracht, afstand nemen en echt iets ontdekken en zien van dat evenwicht.
Huub Oosterhuis zegt in een van zijn teksten dat zingen daarbij kan helpen: 'Soms gaan wij op de vleugels van een lied / en durven onze zwaartekracht vergeten'.
Let wel holisten: er staat 'soms'.
En let wel anti-holisten: er staat 'durven'.
Geloof en twijfels aan de juistheid van het holisme bestrijden elkaar voortdurend.
Of is het onjuist een mening of overtuiging, die immers nooit een objectieve waarheid is, te toetsen aan feiten?

17/12
Voor het eerst op het werk iets van mijn twijfels en vragen gedeeld met enkele collega's, zoekend naar een beetje herkenning, bevestiging.
Direct daarna de vraag: waarom zoek ik die bevestiging? Alsof ik er verkeerd aan doe een visie ter discussie te stellen.
Anderzijds: geef ik het holisme wel een eerlijke kans als ik al kritiek lever voor de visie haar werkelijke waarde in het menselijke verkeer en in de samenleving heeft kunnen bewijzen?

18/12
P. is het niet eens met wat ik schreef over het ontbreken van eenheid tussen de mens en zijn milieu, de natuur. Ik beschouwde de wijze waarop de mens met de natuur omgaat als een bewijs van disharmonie: de mens leeft niet in evenwicht met de natuur, maar vernietigt deze ter wille van zijn cultuur.
Weliswaar is P. het met die uitspraak eens, alleen komt hij tot een andere conclusie, gebaseerd op wat hij beschouwt als wel degelijk een eenheid: wanneer de mens ter wille van de cultuur de eenheid van en zijn eigen eenheid met de natuur verstoort, zal de natuur zich uiteindelijk tegen de mens keren.
Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben.
Dus is het holisme zo gek nog niet en word ik gek van het holisme.

19/12
Gisteren is er op school ingebroken. Uit een opengebroken geldkistje is tweeduizend gulden gestolen. Weliswaar een heel bedrag, maar verder is er niets van waarde meegenomen.
Wel is er volkomen zinloos voor duizenden guldens vernield: met een breekijzer geforceerde ramen en deuren, totaal uit hun verband gerukte en verbogen bureaus en kasten.
De politie bevestigde mijn indruk: pure vernielzucht, vandalisme.
Dezelfde avond rijden P. en ik na een bezoek aan het COC langs een donkere portiek, waar enkele opgeschoten jongens een jonge knul tot bloedens toe in elkaar slaan, terwijl zijn vriendin hulpeloos schreeuwend staat toe te kijken. Als we de auto stoppen maken de jongens zich uit de voeten.
Als ik probeer me een beeld te vormen van mensen die willens en wetens uit zijn op vernietiging, merk ik dat me dat niet lukt. Niet bij de voorvallen die ik beschreef, niet in het groot als het gaat over de wereldpolitiek.
Heeft en geeft het holisme een antwoord op deze problemen? Is het holisme zelf een oplossing?
Maar in dat opzicht verschilt het holisme natuurlijk in niets van andere visies, dromen, ideologieën en overtuigingen, ook niet van de stromingen die pretenderen wel een antwoord te hebben.
Wellicht is het waar dat de wereld wat minder agressief en gewelddadig en wat beter bewoonbaar zou zijn, als mensen meer op elkaar zouden letten, aandacht voor elkaar zouden hebben. Een holistische benadering zou daar toe bij kunnen dragen.

21/12
Op een nieuwjaarskaart die ik vandaag ontving stond de volgende tekst: 'Door de wereld trachten te begrijpen als een dynamisch evenwicht ontstaat een hoopvolle projectie'.
Deze uitspraak lijkt me bij uitstek holistisch en voegt aan het holisme een aspect toe waar -ook door mij - wellicht te weinig aandacht aan is geschonken. Weliswaar is er sprake van evenwicht (samenhang), maar dat is geen statisch gegeven; het gaat om 'balans in beweging', een 'dynamisch evenwicht'.
Steeds zal er afgehaald en toegevoegd moeten worden om het evenwicht te bewaren. In mijn optiek is op deze manier de dimensie 'tijd' aan het holisme toegevoegd. Een veranderende wereld stelt andere eisen.
Ook het tweede deel van de uitspraak trekt me aan: door te spreken van een projectie is het holisme niet in de eerste plaats navelstaarderij en vervolgens een blik naar buiten, nee, hier wordt het omgekeerde gesteld. Door de wereld te verstaan - althans dat te proberen - als een dynamisch evenwicht krijg ik ook meer zicht op de veranderende balans in mezelf. Wat dat naar binnen kijken zo hoopvol maakt is de dynamiek, die me soms 'uit het lood slaat', maar altijd in het besef van een nieuw groeiend evenwicht.

22/12
Tijdens de halfjaarlijkse evaluatie op de stafdagen viel me op met hoeveel waardering er vooral werd gesproken over de openheid en menselijke benadering waarop we met elkaar en met leerlingen probeerden om te gaan.
Op die manier komt de mensvisie, zoals we die in het kernleerplan verwoordden, nadrukkelijk tot uiting. Een mens is meer dan zijn werk en die overtuiging lijkt me zeer holistisch en hoort als zodanig dus ook op de werkplek geconcretiseerd te worden.
De voorgaande zin noterend vroeg ik me af of dat binnen de verpleging wel voldoende beseft wordt en of wij daar wel voldoende op attenderen in ons onderwijs: dat holisme niet alleen iets is tussen verpleegkundige en patiënt, maar ook tussen verpleegkundigen onderling; dat holisme invloed heeft en hoort te hebben op de omgang met elkaar.

23/12
Tijdens het etentje waarmee we gisteravond de stafdagen afsloten (zalmmousse in dillesaus, kipfilet in bladerdeeg en ijs met slagroom en warme kersen) opnieuw met enkele collega's gesproken over mijn vragen bij het holisme.
Wat me in die gedachtewisseling opviel was het woord voorzichtigheid. Met holisme kun je niet omspringen als een wondermiddel. Je moet het voorzichtig te berde brengen, mensen manen er kritisch over na te denken en het gedachtegoed niet klakkeloos toe te passen.

Naar deel 2