Het schilderij van Jeroen Bosch (1450-1516) maakte op mij een vriendelijke indruk. De schreeuwende ratachtige wezens horen bij de slechteriken die de goede mensen belagen zoals dat in sprookjes gaat. Een vreemde wereld waar ik als bezoekster bekeken word, soms met een vragende, dan met een berustende blik. Goed en kwaad bestaan en leven hun aard uit op de aarde.
Jaren later hoor ik het lied Eva van Lennaert Nijgh geïnspireerd op de tuin der lusten. Ik vind het prachtig.
En dan speelt het ensemble Califax in 2013 een serie muziekstukken geïnspireerd door “De tuin der aardse geneugten.” Terwijl zij spelen worden fragmenten uit het drieluik getoond.
De beeldkracht van Jeroen Bosch vermengt zich met muziek uit Libre Vermell, van Rameau, Brunel, Bauckholt, Desprez, Jacob TV. Een indrukwekkend resultaat, maar niet de context waarin het geplaatst wordt. Het programmaboekje gaat uit van een aantal veronderstellingen:
-Het is God die tussen Adam en Eva staat op het linkerluik.
-Ondanks dat we de beeldtaal niet kennen van mensen uit de Middeleeuwen, wordt aangenomen dat de onbekende taal vertelt over de verwerping van de genietingen.
-Het rechterpaneel wordt gezien als verbeelding van de hel zoals die op zondaars wacht.
Deze wankele overtuigingen in de verschillende teksten die ik elders ook aantref, worden door de kracht van de herhaling als feiten naar voren gebracht maar missen alle grond.
Vanuit de waarneming van de schilderijen en verhalen uit de periode van 1310-1520 en de gebeurtenissen op de 4 zijden van het drieluik mag ik ervan uitgaan dat de overtuigingen onjuist zijn, of op zijn minst onvolledig blijven.
Dit essay is bedoeld om aandacht te vragen voor een bredere visie op dit werk van Jeroen Bosch. De rijkdom van de vertelling is de optelsom van een diplomatieke, humanistische ambachtsman en een culturele rijkdom waar zijn familie onderdeel van was.

Perspectief op de tijd
Jeroen Bosch kwam uit een familie van minstens drie generaties schilders, restaurateurs en beeldhouwers. Zijn opa was het atelier in Den Bosch begonnen, er moet een schat aan tekeningen in de modelboeken zijn geweest. De gebroeders van Limburg (1386 geboren uit Metta de Maelwael) kwamen net als de opa (1380) van Jeroen Bosch uit Nijmegen waar hun opleiding begon binnen een rijke traditie. De grondstoffen voor verf noodzaakten tot reizen of in ieder geval, handelscontacten. Door de lange traditie van schilders en beeldhouwers in de beide families, is het aannemelijk dat de kunstenaars niet alleen het ambacht en de verbeelding beheersten maar dit wisten te combineren met een diplomatieke handelsgeest, om zo een broodheer te vinden voor wie gewerkt kon worden. De kerk, de adel en de opkomende burgerij konden tot de klantenkring behoren. De zwanenbroederschap, waar Jeroen Bosch en zijn vrouw lid van waren, was onderdeel van hun netwerk en misschien een verzekering om vrij te blijven van vervolging.

Een schilder uit de tijd van Jeroen Bosch en van een eeuw ervoor, leerde het vak door heel veel na te tekenen. Ieder atelier had modelboeken waarin tekeningen zaten die nagetekend werden. Hoe rijker gesorteerd de meester, hoe beter de leerling kon worden. (aldus Cennino Cennini die tussen 1390 en 1400 het handboek van de kunstenaar schreef)
Jeroen Bosch geeft in “de tuin der lusten” blijk van begrip van de soorten perspectief en speelt met de blik van de toeschouwer zoals Italiaanse landschapsschilders dat doen. Opbouw door perspectief werd in Italië herontdekt en is door Europa verspreid.. Er is reden om aan te nemen dat Jeroen Bosch in Venetie of Florence is geweest. De nagelaten stukken vertellen over “de grote lening zonder grote aankoop,” daarnaast zijn er veel schilderijen van hem in Italië. Jeroen Bosch is enkele jaren uit ‘s-Hertogenbosch verdwenen. Ook al wordt het tegendeel ook beweerd.
In de wereld om hem heen kwamen wetenschap en religie recht tegenover elkaar te staan. Een man die het ambacht van schilder uitoefent als familietraditie in een tijd waar filosofie levensgevaarlijk is. Waar vrije kunsten (naar Grieks model ) nog net bestudeerd konden worden. ’s-Hertogenbosch, het hart van Brabant klopt rustig terwijl de grenspolitiek, de pest en godsdienst de mensen het leven zuur maken. Een man die de naam aanneemt van een humanistisch heilige en de naam van de stad waar hij woont.

Het zien van de brand in ‘s-Hertogenbosch op 13-jarige leeftijd moet erg indrukwekkend geweest zijn, net als de verhalen van de vernietiging en vervolging van de “ketterse sekten”(9 kruistochten 1096-1272) het uitroeien van de Katharen (vanaf 1143-1321 en de Pruisen 1201-1309 en nog meer). De humanistische visie werd geschreven door tijdgenoten, Thomas Moore en Erasmus. Hieronimus Bosch wordt genoemd bij de Moderne Devotie die eerder ontstond rondom Geert Grote (Deventer 1355-1384).

De Middeleeuwen die wij donker noemen werden dat pas nadat grof geweld, chantage en bangmakerij, de weerloze wetenschappen dwongen onder te duiken om niet geofferd te worden aan de leer van de kerk van Rome die een wolk van onwetendheid verspreidde overal waar ze kwam. Tot op de dag van vandaag worden symbolen die bedoeld zijn om mensen uit de onwetendheid te halen geparkeerd bij hekserij en occultisme. Dat zou grappig kunnen zijn, ware het niet dat het zoveel onbegrip en leed veroorzaakt tot op de dag van vandaag.
Een klein voorbeeld:
De levensbron uit de tuin der lusten wordt door sommige beschouwers (Fulcanelli) benaderd als de levensboom uit de gnosis. De Kabbalistische boom die de sleutel is tussen Adam en God op het moment dat hij verdreven werd uit het paradijs.
Het is niet een geheim symbool. Het is de beeldtaal van de wetenschap, een brede wetenschap die gedoceerd werd aan de universiteiten. Het was onderdeel van de vrije kunsten (septem artes liberales).
De levensboom hoort van oorsprong bij de mens die naar kennis streeft. In de westerse middeleeuwen werd ze als zwarte kunst aangeduid, terwijl wetenschappers en filosofen op dat moment, net zo goed als nu, bezig waren om het universum, het aardse leven en zichzelf te onderzoeken.
De beeldtaal van het schilderij is niet zo vreemd wanneer de tijdgenoten bekeken worden naar het gebruik van symbooltaal (en de emblemata van latere orde).


Het linkerpaneel vertelt:
Er is een godheid die uit drie delen bestaat; een vader, een zoon en een heilige geest. De mens in de rode mantel op het linkerpaneel is Jezus die de heilige geest bij de rechterpols neemt( Eva zweeft..) met aan zijn rechterzijde de vader, Adam.
Jezus heeft veel mensen bevrijd. De meest dierbaren waren Eva en Adam. Voor hen is hij naar de hel gegaan om ze te bevrijden. Hij kiest Eva in innige verbintenis. (een huwelijkse houding, verbinding met de pols/de levensader). Zijn rechterhand maakt het teken. De drie vingers opgestoken (met de boodschap: Hij is de weg, de waarheid en het leven). Voor veel mensen een geaccepteerd icoon voor de zoon van god. Het icoon van de gekruisigde mens-god (met de boodschap: Hij is gestorven voor onze zonden) wordt nog steeds niet door iedereen geaccepteerd als drager van het evangelie.
Het driekoppige dier aan Jezus’ voeten bevestigt de leer op twee manieren (compositorisch en als driekoppig dier dat in zichzelf de eenheid draagt). Het dier is afkomstig uit de levensbron. Het geometrisch Gotisch bouwwerk dat op de aardse schatten is geplaatst. Het bouwwerk staat op dezelfde verticale lijn als Jezus.
Op orthodoxe iconen uit die tijd en ervoor wordt het verhaal eveneens verteld. De boze god had Adam en Eva vele eeuwen daarvoor verbannen en vervloekt uit het paradijs en de Middeleeuwse mens zuchtte diep onder wat verondersteld werd de erfzonde te zijn (Genesis 3 oude vertaling) en dat terwijl Jezus die zonde heeft opgelost door Adam en Eva te bevrijden.


Het middenpaneel vertelt:
Mensen leven vrij van last en leeftijd. Zij leven in een staat van verwondering.
De aardse schatten worden genoten en bewonderd.
De hemel en de aarde zijn verbonden met elkaar door verschillende bouwwerken. De zustervormen van de levensbron die ook op het linkerpaneel staat. De bouwwerken geven de veelvormigheid aan van de uitingen van het leven en de dingen die groter zijn dan een mens. Er is ruimte voor ontwikkeling.
Er gebeurt veel op het middenpaneel. De ontwikkeling van een groep, de liefde tot elkaar, tot de wetenschap, de hoofse en fysieke liefde, eten, drinken, dansen, praten, lachen, spelen, verlangen en verwondering vullen een landschap dat in lagen vertelt over de mogelijkheden die mensen en dieren hebben. In de drijvende bloem zitten Adam en Eva in paradijselijke symbiotische staat. De best bedeelde vrouw van het hele middenpaneel is de zwarte vrouw die vrucht draagt naar geest en lichaam. Zij is gekleed met het teken van de orde van de kousenband. Het devies van deze aan sint Joris toegeschreven ridderorde uit 1348 waar mannen en vrouwen lid van zijn is “schande over hem die er kwaad van denkt.”


Het rechterpaneel vertelt:
Een bijna filmische vertelling van de manier waarop de kerk zich uitleefde op de Katharen, de Tempeliers en de Duitse sektarische en eigenwijze gemeenschappen en de lessen in macht die de kerk heeft geleerd van de reizen in het heilige land. De mensen afhankelijk maken door de morele en spirituele verantwoordelijkheid binnen een leer te plaatsen die rechter, jury en beul tegelijk wenst te zijn. Het schilderij toont mij de zoon van god gekruisigd en gespiest op het instrument van zijn aardse voorvader David.
De schuilplaatsen voor de goede mensen zijn te vinden in het ei/de romp van de zwaargehavende boommens, en in het vooronder van de scheepjes die wachten tot het water weer stroomt. Andere mensen blijven uit het zicht van de vervolgende kerk.
De bouwwerken van het middenpaneel zijn zwartgeblakerde schimmen tegen een zwarte hemel geworden. Zij worden aangevallen door legers met een halve maan of een kikker/salamander in het vaandel. Een ridder die een graal, een hostie en een vaandel bij zich had wordt opgegeten.

Alle spel is verketterd en vreemde wezens beheersen de oren van wie horen wil. Alle heiligheid die in vrouwen en mannen huist wordt vermorzeld of verteerd door een vreemde vogel die ze uitschijt in de levensbron, die geclaimd is om als po stoel te dienen van dit onzindelijke dier. Eva’s hart wordt verdoofd door paddengif (?) en gebruikt als instrument in de handen van een ezel, Eva was verbonden met het wezen dat de spiegel draagt. De bolle spiegel waar ze beiden in kijken werd in de tijd van Jeroen Bosch gebruikt als symbool voor God als alziend oog (pas later werd het een heksenbol genoemd om heksen/kwaad af te weren.)
Vanachter een rood gordijn bekijken vrouwen de gebeurtenissen rond deze bron. Ze zijn verwanten van Eva. Een van hen is te zien in de groep die links achter de deur verschanst zit.
In het midden van het rechterpaneel op de voorgrond staat Eva nogmaals. Ze heeft geheiligde voorwerpen in haar handen maar kan de levende leer niet redden omdat het losgemaakt (afgehakt) is van de levende mens. De mensen hebben zich verschanst achter een deur waarvan ze hopen dat die hen terugbrengt naar het middenpaneel(…). Het hart van Adam is doorboord en de enige directe redding is overgave aan de ontaarde borst van de moederkerk. Zij heeft het spel maar niet de speelstukken (Tric Trac /Eucy Deucy) in handen, zij bepaalt de maat van de muziek, maar kan zelf geen muziek voortbrengen. Ze bant de vreugde en vrijheid en ontneemt op die manier de kracht van de (bevroren) bron.

Vlekkeloos vijfhonderd jaar terugkijken is niemand gegeven. De exacte ruimte voor interpretatie is daarom beperkt tot de bronnen die overgebleven zijn en de bagage van de toeschouwer. Wanneer het mensbeeld ingekleurd wordt door godsdienst beperkt het blikveld zich tot enkel bevestiging van de normen en waarden die daarmee samenhangen. Dit geldt ook voor een maatschappij die zich laat leiden door een functionele rationaliteit.
Wanneer de ontwikkeling van kunst en wetenschap worden opgenomen in het blikveld van de toeschouwer verandert het aanzien van het schilderij.
Op dit moment (2015) is de waardering van de Middeleeuwse mens in een kader geplaatst dat geen recht doet aan de westerse ontwikkeling. Wij ontnemen onszelf de mogelijkheid, om met terugwerkende kracht, fundamentele waarden te onttrekken aan de roofzucht van de kerk. De inperking van het eigen blikveld overlaten aan zichzelf herhalende instanties (kerk, staat of media) is geen vrje keuze wanneer alle bronnen ingekleurd (of bevroren) zijn.

Folklore is letterlijk de wijsheid van een volk en in die betekenis is Jeroen Bosch voor mij een briljant verteller.


Christel van Vliet


Achtergrondinformatie en bronnen:

De teksten van Lennaert Nijgh staan in de bundel: 'Tachtig teksten'
ISBN 90 6010 366-1

- De heilige Hieronimus (Stridon 347 – Bethlehem 420 bron wikipedia 2013) was een ascetisch ingestelde wetenschapsman die de kennis van de Grieken en de Joden doorgaf aan het christelijke westen.

- Een rijke Romein grapte: "Maak me bisschop van Rome en ik word christen", als reactie op het losbandige gedrag van Damasus de Eerste (Guimaraes 304 - Rome 384) Damasus de Eerste liet Hieronymus de vertaling en aanpassing maken voor de bijbel.

- De Moderne Devotie was een stroming die geïnspireerd werd door Geert Grote (Deventer 1340-1384). Hij studeerde geneeskunde, filosofie, astrologie, theologie en kerkelijk recht, aan de Sorbonne). Vanuit Zwolle (Windesheim), kreeg deze geloofsrichting veel invloed door de eenvoud en de praktische benadering. Het geweten werd belangrijker gevonden dan de band met de kerk. Er is geen bemiddelaar nodig om een band met God te hebben.(zie Katharen) De beweging ging met zachte dwang op in de derde orde van Sint Fransiscus om niet vervolgd te worden.

Uit de bijbel:
Jezus zei: Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven. Alleen via Mij komt men bij de Vader (Joh.14;6)
In het huis mijns Vaders zijn vele woningen (anders zou Ik het u gezegd hebben) want Ik ga heen om u plaats te bereiden (Johannes 14:2)
Matteüs 22,34-40:
36 Meester, wat is het grote gebod in de wet? 37 Hij zeide tot hem: Gij zult de Here, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw verstand. 38 Dit is het grote en eerste gebod. 39 Het tweede, daaraan gelijk, is: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. 40 Aan deze twee geboden hangt de ganse wet en de profeten.


Links:
De tuin der lusten door Boudewijn de Groot

Megaton door Boudewijn de Groot

Kopieën van geschriften die iets vertellen over Jeroen Bosch (rekeningen e.d. )